काठमाडौं । सेतो दानादार पाउडर एल्युलोजलाई लिएर डा. जिब ज्वेइगाफ्ट भन्छन्, ‘हामीलाई लाग्छ कि यो पवित्र प्याला हो जसले चिनीलाई प्रतिस्थापन गर्ने छ ।’

एल्युलोजमा चिनीको तुलनामा ७० प्रतिशत मिठास हुन्छ । तर, यसमा धेरै कम क्यालोरी हुन्छ । यति कम छ कि यसले शरीरको चिनीको स्तरमा धेरै कम प्रभाव पार्छ, जुन ग्लाइसेमिक सूचकांकद्वारा मापन गरिन्छ ।

एल्युलोज प्राकृतिकरूपमा धेरै थोरै मात्रामा पाइन्छ । यो अन्जीर र किशमिशमा पाइन्छ ।

एल्युलोज पहिलोपटक अमेरिकामा लगभग एक दशक पहिले स्वीकृत भएको थियो । यो तथाकथित दुर्लभ चिनी फ्रक्टोज (फलमा पाइने चिनी) बाट ठूलो मात्रामा उत्पादन गरिन्छ ।

तर, धेरै अवस्थामा यसलाई चिनीभन्दा राम्रो विकल्प मानिन्छ । चिनीजस्तै स्वादिलो हुन्छ ।

इजरायली स्टार्टअप एम्ब्रोसिया बायोका डा. ज्वेइगाफ्टले यसलाई सस्तोमा तयार गर्ने तरिका पत्ता लगाएका छन्  ।

उनीहरूले यसलाई आनुवंशिकरूपमा परिमार्जित इन्जाइमको सहयोगमा तयार गरिरहेका छन् । यसका लागि तिनीहरू चिनी वा मकैको सिरप प्रयोग गर्छन् ।

ज्वेइगाफ्टले चिनी उत्पादन गर्ने कम्पनीहरूसँग साझेदारी गरेर एल्युलोजलाई लोकप्रिय बनाउने आशा गरेका छन् ।

मोटोपना र मधुमेहका केसहरू तीव्र गतिमा बढिरहेका छन् । यस्तो अवस्थामा मानिसहरू चिनीभन्दा पनि स्वास्थ्यका लागि राम्रो मिठासको विकल्प खोजिरहेका छन् ।

धेरै प्रविधि स्टार्टअपहरू यी विकल्पहरू ठूला खाद्य कम्पनीहरूलाई बेच्न चाहन्छन् ताकि उनीहरूले तिनीहरूलाई आफ्ना उत्पादनहरूमा प्रयोग गर्न सकुन् ।

इनोभेसन कन्सल्टेन्सी ग्राबीका विश्लेषक गौरव साहनी भन्छन्, ‘अहिले विश्वमा चिनी प्रतिस्थापनको उद्योग बढिरहेको छ ।’ चिनीमा कर लगाएर सरकारले पनि यस उद्योगको विकासमा टेवा पुर्‍याइरहेको उनको भनाइ छ ।

यो बजार आज लगभग १७ अर्ब अमेरिकी डलरबराबर भएको छ र एक दशकभित्र २७ अर्ब डलरभन्दा बढीको हुने ग्राबीको अनुमान छ ।

चिनीको विकल्प के हो ?

त्यहाँ धेरै चिनी विकल्पहरू उपलब्ध छन् । जस्तै, एस्पार्टम, स्याकरिन र सुक्रालोजजस्ता पुराना कृत्रिम स्वीटनरहरू जुन डाइट ड्रिंक्समा प्रयोग गरिन्छ ।

त्यसैगरी त्यहाँ स्टेभिया र भिक्षु फलजस्ता मिठासहरू पनि छन्, जुन बोटबिरुवाबाट निकालिन्छन् । तर, अमेरिका र युरोपेली संघले मंक फललाई खानाका रूपमा प्रयोग गर्न अनुमति दिएका छैनन् ।

यी मिठाईहरू कहिलेकाहीँ चिनीभन्दा मिठो हुन्छ र थोरै मात्रामा प्रयोग गर्नुपर्छ ।

यसबाहेक, त्यहाँ पोलियोल वा चिनी अल्कोहलहरू छन्, जस्तै एरिथ्रिटोल जुन हालै लोकप्रिय भएको छ।

यी प्राकृतिकरूपमा पनि पाइन्छ । तर, व्यावसायिकरूपमा तिनीहरू चिनी र स्टार्चबाट तयार हुन्छन् । तिनीहरू चिनीजत्तिकै मिठो हुँदैनन्, तर बेकरी र प्रशोधित खानाहरूमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

यद्यपि, यी सबै विकल्पहरू पूर्णरूपमा चिनीसँग मिल्दोजुल्दो छैनन् । सबैभन्दा ठूलो समस्या भनेको खाएपछिको स्वाद हो ।

यस्तै, चिनीले खानाहरूमा रङ वा बनावट थप्छ जुन यसको विकल्पहरूले गर्दैन । यसबाहेक खाद्य पदार्थलाई बिग्रिनबाट जोगाउन पनि चिनीको प्रयोग गरिन्छ ।

अमेरिकी बायोटेक कम्पनी जिङ्को बायोवर्क्सका वरिष्ठ निर्देशक मेरबिन डिसुजा भन्छिन्, ‘चिनी मिठासको स्रोतमात्र होइन । कि त्यहाँ विकल्पहरूसँग सम्बन्धित अन्य जोखिमहरू छन्, जस्तै यदि पोलियोलहरू ठूलो मात्रामा लिइयो भने पेट दुख्ने जोखिम हुन्छ ।’

खतराहरू के हुन् ?

एरिथ्रिटोल स्ट्रोक र हृदयघातसँग पनि जोडिएको छ । यद्यपि, केही अन्य विशेषज्ञहरूले यस सम्बन्धमा अनुसन्धानलाई पर्याप्त ठान्दैनन् ।

एस्पार्टमका सम्बन्धमा विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्ल्यूएचओ) का विज्ञहरूले यसले क्यान्सर निम्त्याउन सक्ने डर व्यक्त गरेका छन् । तर, डब्ल्यूएचओको अर्को संस्थाले यसलाई सीमित मात्रामा लिने हो भने खतरा नहुने बताएको छ ।

मे महिनामा डब्ल्यूएचओले तौल नियन्त्रण गर्न चिनीरहित मिठाई प्रयोग नगर्न सल्लाह दिएको थियो । यसले मधुमेह र मुटुसँग सम्बन्धित रोगको जोखिम बढाउन सक्ने बताइएको छ ।

यो कुरा बजारमा पाइने स्टेभियाजस्ता अन्य उत्पादनहरूका बारेमा भनिएको थियो । तर, मङ्क फल, एरिथ्रिटोल वा एल्युलोज यसमा समावेश गरिएको थिएन ।

गर्न धेरै बाँकी छ

प्राकृतिकरूपमा दुर्लभ चिनी सस्तो बनाउन खोज्ने एम्ब्रोसिया बायोमात्र कम्पनी होइन ।

अमेरिकी स्टार्टअप बोनुमोसले उखुबाट चिनी उत्पादन गर्ने विश्वकै ठूलो कम्पनी एएसआर ग्रुपको सहयोगमा नयाँ प्लान्ट खोलेको छ । टागाटोज नामक नयाँ बिरुवा यहाँ हुर्काइँदैछ ।

टागाटोज हरेक हिसाबले चिनीको राम्रो विकल्प मानिन्छ । यसले मिठासको सन्दर्भमा एल्युलोजलाई पनि पार गर्छ । यो ९० प्रतिशत चिनी जत्तिकै मिठो हुन्छ ।

बोनुमोजका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सीईओ) एड रोजर्स भन्छन्, ‘यो चिनीजस्तै हो । यो राखेर धेरै मिठाईहरू उत्पादन भइरहेका छन्, तर ती धेरै मात्रामा खानामा थप्नुपर्छ।’

बेलायतको सप्लान्ट कम्पनीले कम क्यालोरी हुने र शरीरमा चिनीको मात्रा घटाउने उत्पादनको विकास गरेको छ ।

यो मकै कटाइपछि छाडिएको डाँठ, भुसी र काण्डजस्ता कृषि उत्पादनका बाँकी भागहरूबाट बनाइन्छ । यसमा फंगसको सहयोग लिइन्छ ।

कम्पनीका सीईओ डा. टम सिन्सले यो चिनीजस्तै भएको र यसलाई बनाउन प्रयोग हुने सामग्रीको कुनै कमी नरहेको बताए । साथै, यी सस्तो र वातावरणलाई हानी नगर्ने रहेको उनको भनाइ छ ।

अर्को इजरायली स्टार्टअप इन्क्रेडोले चिनीको दानालाई खनिज सिलिकासँग मिलाउँछ । यसप्रकारको सिलिका थोरै मात्रामा खानामा थपिएको छ ।

यसरी मुखमा चिनी सजिलै पग्लिन्छ र कम चिनीले बढी मिठास पाउँछ । इन्क्रेडोका ग्राहक कम्पनीहरूमा अमेरिकी चकलेट कम्पनी ब्लूमर पनि समावेश छ ।

यसका अतिरिक्त तथाकथित मिठो प्रोटिन पनि एक विकल्प हो । यी प्रोटिनहरू चिनीभन्दा हजारौं गुणा मिठो हुन्छन् र केही फलफूल र जामुनहरूमा पाइन्छ ।

अमेरिकी स्टार्टअप ओब्लीले यी प्रोटिनहरू चिनीबाट तयार गर्छ । यसका लागि आनुवंशिकरूपमा परिमार्जित खमीरको मद्दत लिइन्छ ।
ओब्लीका सीईओ अली विङ भन्छन्, ‘यी मिठो प्रोटिनहरू सफ्ट ड्रिङ्कहरूमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।’

चुनौतीहरू

चिनी हटाउने काममा धेरै अवरोधहरू छन् । पहिले तपाईंले ग्राहकहरू खोज्नुपर्छ ।

ठूलो मात्रामा नयाँ उत्पादन बनाउन धेरै वर्ष लाग्न सक्छ । त्यसपछि स्टार्टअपहरूले प्रमाणित गर्नुपर्ने छ कि उनीहरूले यी विकल्पहरूलाई ठूलो मात्रामा विश्वसनीयरूपमा उत्पादन गर्न सक्छन् ।

यस्तै खरिददारहरू नयाँ उत्पादनहरू प्रयास गर्न हिच्किचाउन सक्छन्। यसको शीर्षमा, प्रयोगका लागि नियन्त्रण निकायहरूबाट स्वीकृति प्राप्त गर्नु पनि सजिलो काम होइन।

कम्पनीका नयाँ विकल्पहरू अमेरिकामा सुरक्षित घोषणा गरिए पनि युरोपमा अनुमोदन गराउनु गाह्रो काम हो ।

एल्युकोज अझैसम्म बेलायत र यूरोपेली संघमा प्रयोगका लागि अनुमोदन गरिएको छैन । यद्यपि, धेरै कम्पनीहरूले यसका लागि प्रयास गरिरहेका छन् ।

सप्लान्ट कम्पनीले कागजातहरू तयार गरेको छ, जुन उसले बेलायत र युरोपेली संघका नियामकहरूलाई पेस गर्न चाहन्छ ।

यो अमेरिका, बेलायत र युरोपेली संघमा स्वीकृत छ । तर, यसलाई बजार गर्न गाह्रो हुनेछ। तपाईं यसलाई एल्युलोजजस्तै शून्य चिनी भन्न सक्नुहुन्न, किनभने यसमा एल्युलोजभन्दा धेरै क्यालोरीहरू छन् ।

यूनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्नियाका पौष्टिक अनुसन्धान जीव वैज्ञानिक किम्बर स्ट्यानहोप भन्छन्, ‘चिनीका कतिवटा विकल्पहरू देखापर्दैछन् भनेर हेर्नु रोचक छ। सबैभन्दा राम्रो उपाय भनेको चिनी हटाउनु हो, तर त्यसो गर्न गाह्रो हुनेछ। हामीलाई यी उत्पादनहरू चाहिन्छ ।’

डब्ल्यूएचओको विपरीत स्ट्यानहोपले चिनीरहित मिठाईहरूले वजन घटाउन र मधुमेहको जोखिम कम गर्न मद्दत गर्दछ ।

डब्ल्यूएचओले तौलका सम्बन्धमा एउटामात्र अनुसन्धानका आधारमा यस्तो चेतावनी दिएको उनको भनाइ छ ।

तर, नयाँ उत्पादनलाई गम्भीरतापूर्वक समीक्षा गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ । तिनीहरू सुरक्षित छन् वा छैनन् र तिनीहरूका फाइदाहरू के छन् भनेर हेर्न । उनी भन्छन्, ‘यसका लागि हामीले क्लिनिकल ट्रायल गर्नुपर्ने छ ।’ बीबीसी