काठमाडौं । मान्छेको खानपान अनि जीवनशैली आजभोलि नराम्ररी बिग्रँदै गएको छ । बच्चादेखि युवा हुँदै वृद्धवृद्धा यही कारण विभिन्न रोगको सिकार हुँदै गएका छन् । आजभोलि विश्वमै सर्नेभन्दा नसर्ने रोगले मान्छेको ज्यान गइरहेको छ । यो सबै व्यक्तिको गलत खानपान र  जीवनशैलीले हुँदै गएको हो ।

नेपालमा आजभोलि प्रेसर, थाइराइड, मुटुरोगीहरूको सङ्ख्या बढ्दै गइरहेको छ । यसको सिकार १५, १६ वर्षका युवाहरू पनि भइरहेका छन् । यी जति पनि नसर्ने रोगहरू उत्पन्न हुन्छन्, ती सबैको जिम्मेवार व्यक्ति आफै हो भन्दा फरक पर्दैन ।

जस्तै मधुमेह एउटा वंशाणुगत रोग पनि हो । आमाबुवामा मधुमेह छ भने उनीहरूबाट जन्मने बच्चाहरूमा ७० प्रतिशत याे रोग हुने सम्भावना हुन्छ । यदि व्यक्तिले खानपानमा ध्यान दिएन भने खतरा हुन्छ । तर उसले आफ्नो खानपान अनि जीवनशैलीमा ध्यान दिने हो भने ३० प्रतिशत र सम्भावना रहेको ७० प्रतिशतलाई निको पार्न सक्छ । 

फेरिँदै जीवनशैली 

अहिले मान्छेले काम गर्न छोड्यो, विस्तारै सुत्न पनि छाड्दैछन् । पहिले बिहानदेखि दिनभर घरभित्रदेखि बारीसम्मको कडा परिश्रम गर्नुपर्थ्यो । बारीमा उब्जाएको सागसब्जी अनि रोटी खाइन्थ्यो ।

आजभोलि घरभन्दा बढी व्यक्तिको काम कार्यालयमा हुन थाल्यो । भात रोटीभन्दा बढी बाहिरका मैदाबाट बनेका खानेकुराहरू खान थालियो । खानपानको मेसो नमिल्दा र शारीरिक व्यायाम नहुँदा मान्छेका शरीरमा विभिन्न किसिमका समस्या देखिन सुरु भए ।

हाम्रो खानपान राम्रो छैन, शारीरिक व्यायाम छैन, पहिलेको जस्तो कडा परिश्रम हुन छोड्यो ।  योसँगै तनाव अनि चिन्ता पनि थपिँदै गएका छन् ।  यस्ता विभिन्न कारणबाट अहिले मान्छे मधुमेहलगायत नसर्ने रोगको सिकार भइरहेका छन् । जसमा युवादेखि वयस्कसम्म यो समस्याबाट ग्रसित हुन पुगेका छन् । यसमा विशेष गरी प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा खानपानले भूमिका खेलिरहेको हुन्छ ।

पोषणविद प्रतीमा सेन ।

पहिला व्यक्तिको दिनको सुरुवात बिहान सातु, मकै लगायतका प्रोटिनयुक्त खानेकुराबाट हुन्थ्यो । अहिले हामी धेरैमध्ये धेरैको बिहानीको सुरुवात बिस्कुट र चियाबाट हुन्छ । सहर बजारमात्र होइन, ग्रामीण स्तरमा पनि मानिसले आफ्नो दिनको सुरुवात यसरी नै सुरु गर्न थालेका छन् । जसले शरीरमा रहेकाले रगतमा देखिन चिनीको मात्रा बढ्दै गइरहेको छ ।

ग्लुकोज भनेको हाम्रो शरीरलाई नभइ नहुने इनर्जीको स्रोत हो । यो शरीरलाई अति आवश्यक पर्छ । यो पाइने भनेको खानाबाटै हो । हामीले खाएको खाना शरीरमा गइसकेपछि ग्लुकोजमा परिणत हुन्छ । र हाम्रो शरीरले यसलाई शक्तिको रूपमा प्रयोग गर्छ । यसका लागि शारीरिक कियाकलाप चाहिन्छ । शारीरिक रूपमा सक्रिय छैन भने चिल्लोको रूपमा परिणत भइ शरीरमा वा रगतमा बोसोको मात्रा बढ्छ । कलेजो लगायतका विभिन्न ठाउँमा गएर जमेर बस्छ । जसका कारण यस्ता समस्याहरू देखा परिहेका हुन् । 

खानपान नै ठीक छैन 

धेरैजसो मानिसको दैनिकी आजभोलि निकै व्यस्त छ । बिहान उठेदेखि राति सुत्ने समयसम्म  कम्प्युटरकै अगाडि बसिरहेका हुन्छन् । यसो हुँदा बिहान खाजा नखाने, एकैचोटि दिउँसो र साँझा खाना खाने तर धेरै खाने बानी हुन्छ । यो बानी स्वस्थ जीवनशैलीको लागि राम्रो होइन । हाम्रो शरीर हामीले जस्तो लाइनमा ढाल्यो त्यस्तै हुन्छ । एउटा समयमा टन्न खान्छौं, दिनमा दुई पटक मात्र खान्छौं भने पेट लाग्ने समस्या धेरै हुन्छ ।  

पेट लाग्नेबित्तिकै मुटुरोग, मधुमेहको समस्या हुने जोखिम पनि उत्तिकै धेरै हुन्छ । त्यसैले हामीले एकै पटक धेरै खानुभन्दा समय अन्तर मिलाए दिनमा ४ पटक खाने बानी बसाल्नुपर्छ । हामीले नास्ताबाट दिनको सुरुवात गर्दा दिनभरको समस्या नै हल हुन्छ । एकै पटक धेरै खाँदा कति खाइयो भन्ने पनि थाहा हुँदैन ।

सकेसम्म यो बानीलाई  हटाउनुपर्छ । हामीले सक्यो र समय पनि भयो भने बिहान ८ बजे नास्ता, नभए खानाकै रूपमा सुरुवात गर्दापनि हुन्छ । त्यसपछि अपरान्ह १२ बजे, दिउँसाे ३ र साँझ ६/७ बजेतिर खाना खाँदा ठीक हुन्छ । एकदिनमा चार पटक मात्रा मिलाएर खायो भने यसले भोक पनि लाग्दैन र शरीर स्वस्थ पनि राख्न मद्दत मिल्छ ।

खानपान कस्तो गर्ने ?

हामीले भन्ने गरेको सन्तुलित भोजनमा चार खाद्य समूह हुन्छन् । जसमा अन्न, प्रोटिनयुक्त खानेकुरा, तेलहन र हरियो सागपात पर्दछन् । यी खानेकुरालाई मिलाएर खान सक्यो भने सबैभन्दा राम्रो हुन्छ । यी खानेकुराबाट हामीले बिहानीको सुरुवात गर्नुपर्छ । अहिले हरेक बार खाना चार भन्ने कुराहरू पनि सुनिन्छ ।

अहिले बिहान उठ्ने धेरैजसो व्यक्ति व्यायाम गर्न जानुहुन्छ । उठ्नेबित्तिकै पानी खायो व्यायाम गर्‍यो, आइसकेपछि सातु अन्नलाई कम गरेर गेडागुडी खान सक्छौं । अथवा बदाम काजु, ओखरको मात्रा मिलाए खायाैं भने पनि राम्रो हुन्छ । हामीले प्रोटिनबाट दिनचर्या सुरु गर्न सक्यौं भने राम्रो हुन्छ । भोकलाई पनि यसले होल्ड गर्छ, यसो केही गर्‍याैं भने पनि के खाऊँ के खाऊँ लाग्दैन । त्यसपछि भनेको हामीले खाने भनेको खाना नै त हो ।

खानामा हामी नेपालीको हुने भनेको दालभात तरकारी या माछामासु हो । खाना खाँदा जहिले पनि सागसब्जीलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ  र खानामा भात, रोटी डिढोको मात्रा कम गर्नुपर्छ । दिउँसो सकेसम्म फलफुल खानुपर्छ । सबै ठाउँमा फलफुल नहुने भएपनि गाउँठाउँमा मौसमअनुसार अथाव तपाईंले मौसमअनुसार जे फलफुल पाउनुहुन्छ त्यो दिउँसो खाँदा राम्रो हुन्छ ।  

अर्को भनेको अण्डा, चना, चिउरा र सलाद खाजाको रूपमा खाना खानुपर्छ तर सुत्नुभन्दा २/३ घण्टा अगाडि खाइसक्नुपर्छ ।  ढिला खाना खाँदा हामीले खाएको कुरा पच्न पाउँदैन जुन  बोसो भएर बस्छ । यसरी खानालाई सन्तुलित बनाउन सकिन्छ । 

कस्तो खाना खाने  ?

जसलाई नसर्ने रोगले छोइसकेको छ उनीहरू औषधीमा निर्भर रहन्छन् ।  तर म भन्छु, औषधी भनेको २० प्रतिशत मात्र हो । बाँकी ८० प्रतिशत बिरामी आफैले  मेनेज गर्नुपर्छ । यसमा खानपानको समय र मात्रा मिलाउन सक्नुपर्छ । मैले कति खाएको छु, कुन समयमा खाएको छु भनेर आफै मिलाउनुपर्छ । अर्को मुख्य कुरा निन्द्रा हो ।

व्यक्ति स्वस्थ निद्राको निकै आवश्यक पर्छ । यसका लागि हरेक दिन अनिवार्य ८ घण्टा सुत्नैपर्छ । किनभने हाम्रो शरीर बन्ने, हाम्रो शरीरको मर्मत हुने विभिन्न किसिमका हर्मोन बन्ने समय भनेको यही ८ घण्टा हो । हर्मोनलाई ब्यालेन्समा राख्नको लागि,  तनाव व्यवस्थापन गर्नको लागि भएपनि ८ घण्टा निन्द्रा पुर्‍याउनै पर्छ । अर्को भनेको चिन्तालाई व्यवस्थापन गर्नु पनि हो ।

योसँगै तौल र व्यायामलाई पनि ध्यान दिनुपर्छ  । यति गर्‍यो भनेमात्र औषधीले काम गर्छ नभए हामीले खाइरहेको औषधीले पनि काम गर्दैन । कतिजनाको सोच हुन्छ- औषधी खाइरहेको छु, मैले जे खाँदा पनि हुन्छ भन्ने छ तर यो गलत हो । औषधी खाएर जीवनशैली परिवर्तन गर्नुभएको छ भने आषधीको डोज बढाउनुपर्दैन । सकेसम्म जीवनशैलीमै ध्यान दिनुपर्छ ।

व्यायाम 

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्ल्यूएचओ) अनुसार हप्तामा १ सय ५० मिनेट सक्रिय रूपमा हिँड्न मात्र सक्यो भने हाम्रो शरीर ब्यालेन्समा बस्न सक्छ । हामी मोटोपनाबाट ग्रसित छैनौं भने दिनमा आधा घण्टा हिँड्दा पनि पुग्छ । त्यति बेला हाम्रो मुटुको गति नर्मलभन्दा केही बढ्नुपर्छ । यतिमात्र गर्न सक्यो भने पनि केही हदसम्म राम्रो हुन्छ ।

अब तपाईंहरूसँग समय छ भने १ घण्टा, डेढ घण्टा सके हिँड्ने त्यो पनि भएन भने जे सकिन्छ व्यायाम गर्नुपर्छ ।  आजभोलि प्राय: मान्छे हिँड्न छोडेका छन् । कार्यालय जाँदा गाडीमा, आउँदा गाडीमा यतिसम्म कि कार्यालयको माथिल्लो तलामा जान पनि लिफ्टको सहयोग लिइरहेका हुन्छन् । यो राम्रो होइन । यदि तपाईंहरू गाडीमै हिँड्नुहुन्छ र अफिसमा पनि बसेर काम गर्नुहुन्छ भने लिफ्ट छोडेर हिँडेर जान सकिन्छ ।

बसेर काम गर्दा पनि एकैछिन यताउता हिँड्न सकिन्छ । दुई मिनेट भएपनि आधा घण्टा, १५ मिनेटमा उठेर हिँड्नुपर्छ । लामो समयसम्म एउटै ठाउँमा बसेर काम गर्नु स्वास्थ्यका लागि राम्रो होइन ।  स्वास्थ्य नै धन हो, यो नै ठीक छैन भने राम्रो हुँदैन । यसका लागि सुगर, थाइराइड, प्रेसर पनि हामीले बेलाबेलामा जाँच गर्नुपर्छ । जीवनशैलीसँग सम्बन्धित रोगहरू अहिले बढ्दै गइरहेका छन् ।

पेट सकेसम्म लाग्नै नदिऊँ

खानपान, निन्द्रा, व्यायामसँग ध्यान दिनुपर्ने अर्को कुरा हो- तौल । यसमा पनि हामीले ध्यान दिनुपर्छ । उचाइ जति छ त्यहीअनुसारको तौल हुनुपर्छ । जस्तै- तपाईं १ सय ५० मिटर उचाइ भएको मान्छे हुनुहुन्छ भने तपाईको तौल ५० देखि ५४ केजी राख्न सक्नुपर्छ । हामीले तौलमात्र उचाइसँग व्यपस्थापन गर्न सक्यौं भने सामान्यता जति पनि नसर्ने रोग छ त्योबाट ग्रसित हुने सम्भावना कम हुन्छ ।

आजभोलि कतिपयले बडी मास इन्डेक्स (बीएमआई) प्रयोग गर्ने गरेको पाइन्छ । यो भनेको शरीरको तौल उचाइको आधारमा व्यक्तिको चिल्लोपना (बडी फ्याट) कति भने नाप्ने एक विधि हो । त्यस्तै अर्को विधि भनेको कम्मरको गोलाइ भनेर भनिन्छ, यसमा हामीले आफ्नो नाइटोलाई आधार मानेर  गरिन्छ ।

नाइटोबाट नाइटोमै नाप्दा वरिपरिको भाग ८० सेन्टीमिटरभन्दा कम महिलाको र पुरुषको ९० सेन्टिमिटरभन्दा कम भएको एकदम राम्रो मानिन्छ । अहिले तौल व्यवस्थापन गर्न एकदम आवश्यक छ । अहिले जतिपनि समस्या छ, यो पेट नै ठूलो भएर लाग्ने गर्छ । मान्छे हेर्दा सबै ठीक भए पनि पेट पुटुक्क लागिरहेको हुन्छ । यो भनेको पेटमा बोसो लागेको हो । पेट लाग्नु भनेको रोग लाग्न सुरु हुनु हो । तौल धेरै भएपनि खासै फरक पर्दैन तर पेट लाग्न भएन । फ्याटकै कारण पेट बढ्छ र रोगको घर भनेको पेट हो । पेटलाई मात्र व्यवस्थापन गर्न सके धेरै राम्रो हुन्छ ।

(पोषणविद् प्रतीमा सेन केसीसँग गरिएको कुराकानीमा आधारित)

सम्बन्धित शिषर्कहरु

सिकलसेल उपचारका लागि राप्ती स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा बेग्लै वार्ड स्थापना, देशैभर वार्डको संख्या २ पुग्यो

भरतपुरवासीलाई चितवन मेडिकल कलेजमा उपचार गर्दा ५० प्रतिशत छुट

छारे रोगले निम्त्याउने स्वास्थ्य संकट, कस्ता व्यक्तिमा लाग्दछ ? 

कर्णालीको स्वास्थ्य सेवालाई सुदृढ बनाउन स्वास्थ्यमन्त्री पौडलको आग्रह

निजगढमा सामूदायिक आँखा अस्पताल सेवा सञ्चालनमा

चिसो मौसममा छालाको हेरचाह कसरी गर्ने ? यस्ता छन् टिप्स