डाक्टरलाई समाजमा जीवनरक्षकको रूपमा हेरिन्छ। उनीहरूको काम बिरामीलाई स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्नु, रोगको निदान र उपचार गर्नु, तथा मानिसलाई जीवनको संकटबाट बचाउनु हो । यो पवित्र र सम्मानजनक पेशा हो, जसले समाजलाई स्वास्थ्य र जीवनको ग्यारेन्टी दिन्छ । तर, डाक्टरको यो जिम्मेवारीमाथि नजर गर्दा त्यससँगै आउने तनाव र चुनौतीलाई प्रायः बेवास्ता गरिन्छ । डाक्टरको पेशा केवल सम्मान र प्रतिष्ठासँग मात्र जोडिएको छैन, यसमा थुप्रै प्रकारका मानसिक, शारीरिक, र सामाजिक दबाबहरू समेत रहेका छन्, जसले डाक्टरको व्यक्तिगत जीवनमा ठूलो असर पार्न सक्छ ।

डाक्टर बन्ने यात्रा नै थकित बनाउने खालको हुन्छ । मेडिकल शिक्षा सुरु गर्नकै लागि लामो समयसम्म कडा प्रतिस्पर्धा पार गर्नुपर्छ । नेपालजस्तो देशमा मेडिकल पढ्न प्रवेश परीक्षा पार गर्न कठिन मात्र छैन, खर्चिलो पनि छ । शैक्षिक यात्राका क्रममा निरन्तर अध्ययन, परिक्षा, र प्रशिक्षणले शारीरिक र मानसिक थकान ल्याउँछ । यस यात्राले विद्यार्थीको सामाजिक जीवनलाई प्रभावित पार्छ । त्यसैले डाक्टर बन्ने प्रक्रियाबाटै तनाव सुरु हुन्छ ।

जब एक व्यक्ति डाक्टरको रूपमा काम गर्न थाल्छ, उनको जिम्मेवारी झन् ठूलो हुन्छ । बिरामीको स्वास्थ्यको जिम्मा, समयमै रोग पहिचान गर्नुपर्ने दबाब, र सही उपचारको आवश्यकता डाक्टरलाई मानसिक तनावमा पार्छ । डाक्टरको एउटा सानो गल्तीले बिरामीको जीवन जोखिममा पर्न सक्छ, जसले डाक्टरमाथि ठूलो भावनात्मक र पेशागत दबाब सिर्जना गर्दछ । यो डर र दबाबसँगै उनीहरूले २४ घण्टासम्म लगातार काम गर्नुपर्ने हुन्छ । विशेष गरी आपतकालीन कक्ष र शल्यक्रिया कक्षमा काम गर्ने डाक्टरहरूलाई निरन्तर उच्च चनाखोपन र सतर्कता कायम राख्नुपर्छ । यसले उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पार्न सक्छ ।

डाक्टरको कार्यक्षेत्र प्रायः तनावपूर्ण हुन्छ । बिरामीको गम्भीर अवस्था, असन्तुष्ट बिरामी वा परिवारजन, र अस्पताल प्रशासनको अपेक्षाले डाक्टरलाई मानसिक रूपमा थकित बनाउँछ । नेपालजस्तो देशमा स्वास्थ्य सेवाको पहुँच सीमित र स्रोत साधनको अभावले गर्दा डाक्टरहरूमा थप चुनौती सिर्जना हुन्छ । अस्पतालहरूमा बिरामीको चाप उच्च हुन्छ, तर जनशक्ति र उपकरणहरू पर्याप्त हुँदैनन् । यस्तो अवस्थामा डाक्टरहरूले सीमित स्रोत साधनमा बिरामीको जीवन बचाउनुपर्ने चुनौतीको सामना गर्नुपर्छ ।

डाक्टर पेशामा तनावको अर्को ठूलो कारण भनेको बिरामी र तिनका आफन्तहरूको अपेक्षा हो । धेरैजसो मानिसले डाक्टरलाई एकदमै परिपूर्ण व्यक्तिका रूपमा हेर्छन् । यदि उपचार असफल भयो वा चमत्कारी परिणाम आएन भने, बिरामीका आफन्तहरूले डाक्टरमाथि आरोप लगाउन थाल्छन् । नेपालमा पछिल्ला दिनहरूमा डाक्टरहरूमाथि हुने शारीरिक आक्रमणका घटनाहरू बढ्दै गएका छन् । अस्पतालमा उपचार गराइरहेका बिरामीको मृत्यु हुँदा वा उपचारमा ढिलाइ भएमा बिरामीका परिवार र आफन्तहरूले डाक्टर र स्वास्थ्यकर्मीहरूमाथि आक्रोश पोख्ने गरेका छन् । यसले डाक्टरहरूमा असुरक्षाको भावना र मानसिक तनाव पैदा गर्दछ ।

डाक्टरको कामले उनीहरूको व्यक्तिगत जीवनलाई पनि गम्भीर रूपमा प्रभावित गर्दछ । व्यस्त तालिका, लामो समयसम्म काम गर्नुपर्ने अवस्था, र बिरामीको जीवनप्रति उच्च जिम्मेवारीले गर्दा डाक्टरहरू प्रायः आफ्नो परिवार र सामाजिक जीवनमा समय दिन सक्दैनन् । कतिपय अवस्थामा यो पेशागत जीवन र व्यक्तिगत जीवनको असन्तुलनले डाक्टरहरूमा डिप्रेशन, एङ्जाइटी, र अन्य मानसिक स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउँछ ।

डा. विवेक कुमार पूर्वे

डाक्टर पेशासँग सम्बन्धित तनाव घटाउन विभिन्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ । सबैभन्दा पहिले, मेडिकल शिक्षा र तालिमका क्रममा विद्यार्थीलाई मानसिक स्वास्थ्यको महत्वबारे शिक्षित गराउनुपर्छ । उनीहरूलाई तनाव व्यवस्थापनका विधिहरू सिकाउनुपर्छ । अस्पताल र स्वास्थ्य संस्थाहरूले डाक्टरहरूको कामको समयलाई व्यवस्थापन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । अत्यधिक कामको बोझ कम गर्न अतिरिक्त जनशक्तिको व्यवस्था र कामको समयलाई ब्यवस्थित गरेर डाक्टरहरूको कार्यक्षमता बढाउन सकिन्छ ।

त्यस्तै, डाक्टरहरूले आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यको ख्याल गर्नुपर्ने हुन्छ । योग, ध्यान, र नियमित शारीरिक व्यायाम तनाव कम गर्नका लागि प्रभावकारी उपायहरू हुन् । परिवार र साथीहरूसँग समय बिताउनु, आफ्नो भावना सेयर गर्नु, र आरामको समय सुनिश्चित गर्नु पनि महत्त्वपूर्ण छ । अस्पतालहरूले डाक्टरका लागि मनोवैज्ञानिक परामर्श सेवा उपलब्ध गराउनुपर्छ ।

समाजले पनि डाक्टरहरूको कामप्रति सहानुभूति र समझदारी देखाउनुपर्छ । बिरामीका आफन्तले डाक्टरहरूप्रति अनावश्यक दबाब सिर्जना गर्नुको सट्टा उनीहरूका प्रयासको कदर गर्नुपर्छ । सरकार र नीति निर्माताहरूले डाक्टरहरूको सुरक्षाका लागि कडा कानूनी व्यवस्था लागू गर्नुपर्छ । अस्पतालका संरचनाहरूलाई सुधार गरी स्रोत साधनमा लगानी बढाउनुपर्छ, जसले डाक्टरहरूले सुरक्षित र प्रभावकारी रूपमा काम गर्न सकून ।

डाक्टर पेशा केवल सेवा मात्र होइन, यो त्याग र बलिदानले भरिएको छ । उनीहरूले आफ्नो व्यक्तिगत सुख, स्वास्थ्य, र समय त्यागेर अरूको जीवन बचाउँछन् । तर, यो सेवा दिन सक्ने वातावरण तयार गर्नु राज्य र समाजको जिम्मेवारी हो । डाक्टरहरूको मानसिक स्वास्थ्य राम्रो रहेमात्र उनीहरूले गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्न सक्छन् । त्यसैले, डाक्टर पेशासँग जोडिएको तनावलाई सम्बोधन गर्न सबै पक्ष एकसाथ अघि बढ्नुपर्छ ।

डाक्टर पेशालाई सम्मान गर्नु भनेको उनीहरूले सामना गर्नुपर्ने चुनौती र तनावलाई बुझ्नु हो । उनीहरूको स्वास्थ्य र सुरक्षामा ध्यान दिँदा मात्र समाजमा स्वास्थ्य सेवाको गुणस्तर सुधार गर्न सकिन्छ । डाक्टरहरूको जीवन सहज र तनावमुक्त बनाउन राज्य, अस्पताल प्रशासन, र समाजले सामूहिक रूपमा कदम चाल्नुपर्ने समय आइसकेको छ ।

सम्बन्धित शिषर्कहरु

औषधीको प्रयोग गरी तौल घटाउँदा स्वास्थ्यमा असर, धनको पनि नाश

बाहिर गएका जनशक्ति फर्काउने विषयमा सम्मेलन प्रभावकारी बन्नेछ : स्वास्थ्यमन्त्री

स्वास्थ्य सेवा सुदृढीकरण गर्न सम्मेलन गर्दै स्वास्थ्य मन्त्रालय, ९० देशका १ हजार सहभागी

चिसोमा ‘मर्निङ वाक’ अबेर उपयुक्त, मुटुरोगीलाई बढी असर

कुनै कम्पनीको नाम नतोकिकन औषधी सिफारिस व्यवस्था गर्न स्वास्थ्य मन्त्री पौडेलद्वारा तयारी सुरु

सेना र प्रहरीको अस्पताल सर्वसाधारणलाई खुलाउन स्वास्थ्य मन्त्रीको पहल, तयारीका लागि कार्यदल गठन