काठमाडौं । ललितपुरको लेलेकी सुस्मा पौडेल र सुस्मिता पौडेल दिदीबहिनी मिलेर रिट्ठाको स्याम्पु बजारमा ल्याएका छन् । पौडेल दिदीबहिनी बायोटेक्नोलोजिष्ट हुन् ।

सुस्मिताकाे कपाल घुम्रिएको छ । बजारको स्याम्पुले काम नदिएपछि उनले बजारको स्याम्पु प्रयोग गर्न छोडेर गाउँमा पाइने रिट्ठाको प्रयोग गर्न थालिन् । रिट्ठामात्र पिसेर प्रयोग गर्दा कपाल निकै सुख्खा हुन थाल्यो । गाउँमा त्यत्तिकै खेर गइरहेको र बिक्री हुँदा पनि सस्तो मूल्यमा गइरहेको रिट्ठाबाट कसरी के गर्न सकिन्छ भनी सुस्मिताले अनुसन्धान गर्न थालिन् ।

उनले गुगलमा सर्च गर्दै जाँदा आइडिया कल फेला पारिन् । उनले आफ्नो आइडिया त्यहाँ सेयर गरिन् । त्यही क्रममा एउटा क्लाइमेट स्मार्ट इन्टरप्रेनरसिप संस्थाले उनलाई आइडिया दियो । त्यसपछि दिदीबहिनी मिलेर रिट्ठाबाट स्याम्पु बनाएर बजारमा ल्याउने योजना बनाए ।

उनीहरूको योजनामा नवीनता दिने काम संस्थाले गरिदियो । उनीहरू कलेज पढ्दै गर्दा कलेजको ल्याब प्रयोग गरेर स्याम्पु बनाउन थाले । रिट्ठाको स्याम्पु बनाउन रिट्ठा मात्र भएर हुँदैन । यो मात्र प्रयोग गर्दा कपाल सुख्खा हुन्छ । शिकाकाई, कोकोनट स्ट्रिट, तेल र आवश्यक केमिकल राखेर स्याम्पु बनाइयो ।

‘हामीले यसरी बनाइरहेका थियौं, यसमा थप सहयोग नबिल बैङ्कबाट पायौं,’ सुस्मिता भन्छिन्, ‘अहिले बजारमा राम्रो बन्दैछ ।’

यो स्याम्पु महिला र पुरुष दुवैले प्रयोग गर्न मिल्छ । तर, महिलाको कपाल लामो हुँदा धेरै फिँज आउँदैन । यो स्याम्पु महिलाभन्दा पुरुषको रोजाइमा बढी पर्न थालेको छ ।

काभ्रेकी दीक्षा पौडेलले कोसिस इन्टरप्राइजेजको संस्था खोलेको ७ वर्ष भयो । उनी यो संस्थामार्फत ग्रामीण भेगका महिलालाई उद्यमशीलता सम्बन्धी तालिम दिने काम गर्थिन् । आर्थिकरूपमा आत्मनिर्भर बनाउन महिलालाई उद्यमशीलतामा जोड्नुपर्ने बताउँदै उनी सिन्धुली, काभ्रेका महिलालाई सिकाउँथिन् । अरूलाई सिकाउँदै गर्दा उनलाई आफू पनि केही गर्नुपर्छ भन्ने लाग्यो ।

दीक्षाले साथीसँग मिलेर लप्सीका फरक परिकार बनाउन थालिन् । अचार, तितौरा, बजारमा आएपनि चकलेटको रूपमा भने आएको थिएन । उनले अब नेपाली फलबाटै हाइजेनिक खालको मिठाई, चकलेट बनाउने योजना बनाइन् । त्यसपछि उनले यो आइडियामा कसरी नयाँ व्यवसाय गर्न सकिन्छ भन्नेबारेमा खोज्न थालिन् ।

उनले लप्सी र चकलेटलाई मिश्रण गरेर ‘लप्सी ट्रफल’ प्रोडक्ट उत्पादन गरिन् । उनको यो आइडियामा नबिल बैङ्कले पनि सहयोग गरेको छ । संस्थाका सहसंस्थापक विवेक राना लक्ष्मी ट्रफलका लागि चाहिने लप्सी काभ्रे र सिन्धुपाल्चोकबाट ल्याउने गरेको बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘हामीसँग र मेट्रियल पर्याप्तमात्रा छ, तर कसरी बनाउने, बजारमा कसरी ल्याउने भन्ने विषयमा हामीलाई नबिलले सिकायो । अहिले हामी लप्सीका विभिन्न परिकार बनाएर बजारमा पठाइरहेका छौं ।’

उनका अनुसार लप्सी ट्रफल, लप्सी क्यान्डी, लप्सीको पाउडर उत्पादन गरेर बिक्री भइरहेको छ । यसको मार्केट अहिले सबैभन्दा बढी काठमाडौं उपत्यकामा मात्र छ । लप्सी पाउडर भने विदेशमा पनि निर्यात भइरहेको छ । यो वर्ष उनीहरूले ५० लाख बढीको सामग्री उत्पादन गरेका छन् भने अब एक करोडको सामग्री उत्पादन गर्ने योजना छ ।

बनेपाका रोशन श्रेष्ठले भाइरसमुक्त आलुको बीउ उत्पादन गर्न थालेको करिब १० वर्ष भयो । उनी यसको बीउ एउटा कोठाभित्र उत्पादन गर्छन् । कुनै जातको आलु कोठाभित्र आर्टिफिसियल लाइट, तापक्रम मिलाएर बिरुवा ठूलो बनाइन्छ । २८ दिनपछि कोठाभित्र राखेपछि ठूलो भइसकेपछि बारीमा ल्याएर बेर्ना सारिन्छ । यसरी सारिएको आलुको नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद (नार्क)मा ल्याएर भाइरस टेस्ट गरिन्छ ।

परीक्षणपश्चात नेगेटिभ आएको खण्डमा किसानलाई बेर्ना वितरण गरिन्छ । रोशन आजभन्दा १२ वर्षअघि भारतबाट बायोटेक पढेर नेपाल आए । उनले एक वर्ष नार्कमा इन्टर्नसिप गरे । त्यो बेला उनलाई नेपालको कृषि त्यसमा पनि आलुको विषयमा राम्रो बुझ्ने मोका पाए । त्यपछि उनी बनेपा फर्के अनि प्रगतिशिल युवा कृषि कृषक समूह बनाएर दर्ता गरे । त्यसपछि उनले आफै काम गर्न सुरु गरे ।
रोशनको यो काममा नबिल बैङ्कले पनि ठूलो सहयोग गर्यो ।

उनले यसरी बनाएको आलुको बीउ बेर्ना सुपरजोनमा बेच्छन् र त्यो सुपरजोनले किसानहरूलाई वितरण गर्छ । उनी नेपाली कृषकले १५–२० वर्षदेखि एउटै बीउ प्रयोग गर्दा उत्पादन नहुने, राम्रो फल नलाग्ने समस्या रहेको भन्दै उत्पादकत्व बढाउने उद्देश्यले यो व्यवसाय सुरु गरेको बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘हामीले पूर्व आधारभूत बीज (‘प्री बेसिक सिड’) निकाल्छौं, जुन भाइरस फ्री हुन्छ र उत्पादन पनि राम्रो हुने भएकाले किसानलाई राम्रो फाइदा पुगेको छ ।’

तीन वर्षमा ५६ जना उद्यमी

नेपालमै बसोबास गरी नेपालमै उद्यमशील बन्न चाहने युवाहरूलाई नबिल बैंकले सहयोग गर्दै आएको छ । ‘नबिल स्कूल अफ सामाजिक उद्यमशीलता’ कार्यक्रममाफर्त तीन वर्षदेखि सहयोग गर्दे आइरहेको छ । तीन वर्षको अवधिमा ५६ जना उद्यमीलाई कार्यक्रम मार्फत उद्यमको आइडियादेखि सीप सिकाउने कामसम्म सहयोग गरेको बैङ्कले जनाएको छ ।

बिहीबार कीर्तिपुरमा आयोजना गरिएको ‘नबिल स्कूल अफ सामाजिक उद्यमशीलता’ कार्यक्रममा बोल्दै बैंकका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सीईओ) ज्ञानेन्द्रप्रसाद ढुंगानाले उद्यमशीलताप्रति नेपाली युवाको आकर्षण बढ्न थालेको बताए । उनले ‘नेपालमा केही छैन, युवाले देश छोडिरहेका छन्’ भन्ने कुरा बाहिर आउँदा नेपालमै रहेका युवाहरूले नेपालमै राम्रो काम गरिरहेका उदाहरण धेरै रहेको बताए ।

उनले तीन वर्षमा ५६ जना उद्यमीहरूले १ हजार २ सय जनालाई रोजगारीको अवसर सिर्जना गरेको भन्दै खुसी व्यक्त गरे । उनले यो कार्यक्रम सफल हुनुमा बैंकको मात्र नभइ स्कुल अफ म्यानेजमेन्ट त्रिभुवन विश्वविद्यालयको ठूलो हात रहेको बताए ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयका उपकुलपति केशरजंग बरालले विदेश जाने युवाको लर्कोलाई भाषण र नीतिले रोक्न नसक्ने बताए । उनले यसका लागि समाज र विद्यार्थीको सोच परिवर्तन गर्नुपर्ने बताए ।

उनले भने, ‘युवाहरू नेपालमा अवसर छैन भन्छन्, तर म भन्छु यहाँ पर्याप्त अवसर छ । तर हामी नेपालको मालिक हुने सोच निकै कम छ, बरु राजनीतिक सोच बढी देखिन्छ ।’

उपकुलपति बराल आफू काम गर्ने र अरुलाई काम दिने सोच बनाउने विद्यार्थी उत्पादन गर्न नसकेको बताए । ‘जब विद्यार्थी पढाइ सक्छन्, तब जागिर खोज्छन्, आफ्नो वरिपरि रहेको अवसर देख्दैनन्,’ उनी भन्छन्, ‘हामीले आत्मनिर्भर बन्ने सीप विद्यार्थीलाई दिन सकेनौं, जबसम्म उद्यमी बन्न सक्ने सीप हामी दिन सक्दैनौं, तबसम्म हामीसँग पैसा, साधन र अवसर भएपनि सदुपयोग हुँदैन ।’

उनले यो कार्यक्रममले विद्यार्थीमा दुइटा सोंच परिवर्तन गर्ने अपेक्षा राखेका छन् । एउटा विद्यार्थीको राजनीतिका सोंच परिवर्तन गर्ने अनि अर्को उद्यमशीलता बन्न खोज्ने । उनले अब विद्यार्थीले जागिर खोज्ने नभइ जागिर दिने साेंच बनाउनुपर्ने बताए ।

कार्यक्रममा अन्य वक्ताहरूले यो कार्यक्रमको प्रसंसा गर्दै नेपाली युवाहरूले गरिरहेको उद्यमको प्रशंसा गरेका थिए । उनीहरूले नेपाली उत्पादनलाई नेपालमा मात्र नभइ विश्वमा पुर्‍याउन र नेपालभित्रै रोजगार सिर्जना गर्न युवाहरूलाई आह्वान गरेका थिए ।

कार्यक्रममा दोस्रो र तेस्रो वर्षमा पाएको फेलो उद्यमीहरूलाई प्रमाणपत्र वितरण गरेको छ । प्रमाणपत्र प्राप्त गर्दै फेलो उद्यमीहरूले आफूहरूले सुरुवात गरेको काममा बैंकले गरेको सहयोगले ठूलो राहत पुर्याएको बताए ।