वाईन उत्पादन प्रयोजनका लागि काठमाण्डौको एक रिर्सोटमा गरिएको अंगुर खेती (फोटोग्राफर–लेखक आफै)

मानवजाति अहिले कोरोना महामारीका कारण विश्वव्यापी संकटको सामना गर्दैछ र यो हाम्रो पुस्ताले भोग्ने सम्भवत सबैभन्दा ठूलो संकट हुनसक्छ । यो महामारीले हाम्रो स्वास्थ्य सेवामा मात्र नभई समग्र विश्व अर्थव्यवस्था, राजनीतिक, भू–सामाजिक, एवं संस्कृतिक आधारहरु माथि निमर्म प्रहार गरिरहेको छ । मानवजातिको उद्भवदेखि नै पृथ्वीमा प्रकोप, महामारी वा ईभोलुसनका प्रक्रियाहरु निरन्तर देखिरहेका हुन् । तर आफ्नो अस्तित्वको रक्षाका लागि कयौ विकराल स्थितिमा पनि मानिसले आफ्नो विजय सुनिश्चित गरेको छ । आपतकालिन अवस्थाको सहि निर्णयले धेरै जनधनको सुरक्षा भएको छ भने भने त्यसको अभावमा ठूलो जोखिम बेहोरेको ईतिहास मानवजातिले भोगेको छ ।

युभल नोह हरारीले भनेका छन्, सापियन्स (आधुनिक मानिस) को अस्तित्व छिटो संकटमा पुग्नसक्छ जुन ३० हजार वर्ष पहिले मात्र उद्भव भएको थियो । तुलनात्मक रुपमा होमो ईरेक्टस (अहिले अस्तित्वमा आएको भन्दा पहिलेको प्रजाति) ले २० लाख वर्ष पृथ्वीमा राज गरेको थियो । त्यो बखत होमो सापियन्ससंगै मानिसका अनेकौं प्रजातिहरु होमो ईरेक्टस, नेएन्दरथल्स, होमोसोलोनेसिस लगायतका अस्तित्वमा थिए । तर सबैको अस्तित्वलाई नामेट पारेर सापियन्सको विकास भयो जसलाई हरारीले कग्नेटिभ रिभोलुसन (दिमागको विकास) को कारण मानेका छन् । तर लामो समय राज गरेका होमो ईरेक्टस लगायतका प्रजातिहरुले प्रकृतिको नियम र अस्तित्वलाई स्वीकार गरेकाले नै तुलनात्मक रुपमा दीर्घकालिन अस्तित्व प्राप्त गरेको हरारीले स्वीकार गरेका छन् ।

आधुनिक मानिस प्रकृति वा पर्यावरणबाट टाढा हुदै गएको छ जुन आफैमा जोखिम हो । पछिल्लो समय मानिसको जीवनशैली अस्तित्व विमुख ज्यादा भएको छ । प्रकृति र पर्यावरणबिनाको मानिसमा परिस्कृत जीबन सम्भव हुदैन त्यो अवस्थामा मानिस कृतिम जीवन जीउनका लागि प्रेरित रहन्छ । कृतिम जीवन जुनसुकै समय काँच फुटे झै झुरा–झुरा हुनु अश्वभाविक होइन । यो अर्थमा आजको मानिसभित्र प्राकृतिक मानवतत्वको अभाव देखिन थालेको छ । किनकि मानिसका प्रत्येक बाच्ने शैलीहरुले कृतिम श्वास, कृतिम खाना, कृतिम प्रकाश, कृतिम जल र कृतिम आकाशको साहारा खोजिरहेको छ । एक अर्थमा हामीले भोग्ने पञ्चतत्वहरु कृतिम भईसकेकाछन् । तिनै कृतिम अवयव र तत्वहरुको सहाराको खोजिमा हामी पनि भौतारिन थालेका छौ ।

शहरहरुको अवस्था झन् विकराल छ किनकि त्यहाँ न श्वच्छ हावा छ र न पानी प्राकृतिक गुणयुक्त छ । केमिकल राखेर शुद्ध पारिएको पानीदेखि प्याकेटमा उपलब्ध हुने खाना सबैले प्राकृतिक प्रक्रियाको जीवनलाई निर्मुल गरिरहेको छ । मानिसको जवनशैली ईकोलोजिकल सिस्टमबाट टाढा भाग्दै गएको छ ।

शहरहरुको अवस्था झन् विकराल छ किनकि त्यहाँ न श्वच्छ हावा छ र न पानी प्राकृतिक गुणयुक्त छ । केमिकल राखेर शुद्ध पारिएको पानीदेखि प्याकेटमा उपलब्ध हुने खाना सबैले प्राकृतिक प्रक्रियाको जीवनलाई निर्मुल गरिरहेको छ । मानिसको जवनशैली ईकोलोजिकल सिस्टमबाट टाढा भाग्दै गएको छ । शहरीयाहरु परिस्कृत जीवनबाट टाढिएर कृतिम जीवन जीउन बाध्य देखिन्छन् । शहर बाहिरको पनि अवस्था विकराल बन्दै छ किनकि त्यहाँ पनि मानिसको ज्यादतिले प्रकृतिको विनास भईरहेको छ । प्रकृतिको अस्तित्व माथिको हस्तक्षेपले जैविक सन्तुलन बिगारेको छ र विविधतायुक्त पर्यावरणिय चक्र खलबल्याईदिएको छ । अर्थात मानिसले पृथ्वी माथिको अन्य जीवजन्तु वा वनस्पतिको साझा हक खोसेको छ । आलोचनामुक्त नभएपनि थोमस माल्थसले भने जस्तै जैविक वा अजैविक प्रक्रियामार्फत पृथ्वीमा मानिसको भार आफै सन्तुलनमा आउने भन्ने तर्क एक अर्थमा श्वभाविक पनि लाग्दैछ ।

लेखक

विश्वव्यापी फैलिएको महामारीबाट तत्काल सिक्ने सबैभन्दा ठूलो पाठ नै अब प्रकृति माथिको ज्यादतीको बन्द गर्नु हो । कोरोनाको शुरु कुनै अमुक जीवजन्तुहरु हुन् वा होईनन भन्ने विषय पुष्टि भईरहनु आवश्यक छैन । तर भाइरस वा परावैज्ञानिक विकिरणहरु पृथ्वीको प्राकृतिक संन्तुलन बिग्रेपछि फैलिने हो भन्ने तथ्य ध्रुवसत्य छ । जनसंख्याको चापसंगै पृथ्वीमा उपलव्ध स्रोतहरुको समुचित र दिगोपना कायम गरी उपयोग गर्नु आवश्यक छ भन्ने तथ्य बोध हुनु कोरोनाको महामारीले सिकाएको ठूलो शिक्षा हुनसक्छ ।

पछिल्लो चरणमा मानिस धेरुे चरम आत्मपरक बन्दै गएको छ । आफ्नो मन वा आत्माले खोजेको बाहेक बाहिरका सबै साध्य वा साधनलाई उसले तिरस्कार गर्न थालेको छ । जसको नतिजा हाम्रा नयाँ पिंढिहरु परिवार, समाज र आफन्तबाट टाढा हुन थालेका छन् । संक्रमणपछि मानिसलाई एकअर्काको साथ चाहिन्छ भन्ने तथ्यको वोधगम्य समेत कोरोनाले गराएकोछ । मानिस सामाजिक संरचनाबाट जसरी पृथक हुन खोजेको थियो त्यसैगरी उसको पुनरागमन हुने निश्चित देखिन थालेको । भच्र्युअल संसारको उपयोग चरम सीमामा छ र जसका केहि नकारात्मक परिणामहरु अब निमिट्यान्न पार्न कोरोना बरावरको धक्का आवश्यक समेत देखिएको थियो ।

अहिले मानिस–मानिस भित्र पनि विभेद उत्कर्षमा छ । पूँजीको उपयोगले वर्गिय संरचना सिर्जना गरेपछि त्यो व्यापक बनेको हो । धनी वा गरिव बीचको विभेद मानिसका बीचमा मात्र सीमित छैन । देश, भूगोल र क्षेत्रिय हुदै यसले बहुरुपिय आकार ग्रहण गरेको छ । अमेरिकन वा युरोपिनहरु धनी र अफ्रिकन वा अन्य पिछडिएका मुलुकहरु गरिव हुन् भन्ने मानसिकता स्थापित हुनु पनि विभेद नै हो । किनकि यो आँखाले मुलुकहरुको वर्गिकरण गर्ने प्रचलन विकासका अन्तराष्ट्रिय साझेदारहरुले नै शुरु गरेका हुन् । वल्र्ड बैंक, आईएमएफ वा युएनले वर्गिकरण गरेको तिनै विभेदकारी प्रतिवेदनलाई अरुले पनि आधार लिनु अश्वभाविक होइन । तर कोरोनाले गरिव, धनी वा शक्तिसम्पन्न भनेको पाईदैन । न त यो संक्रमणले नेता वा सर्वसाधारण छुट्याएको छ ।

बितेको ५० वर्षयता संसारको जैविक र अजैविक प्रारुप पनि खलबलिएको छ । हिमाली क्षेत्रमा पाईने खाद्यान्न वा जडिबुटिको संरक्षणका लागि त्यहाँको हावा र पर्यावरण आवश्यक हुन्छ । समुन्द्र किनारमा र्यार्सागुम्बा फलाउन खोज्नु मूर्खता मात्र हुनसक्छ । अर्थात जहाँ जुन जैविक वस्तुको उपार्जन हुन्छ, त्यसको खपत वा विसर्जन पनि त्यहि पर्यावणमा हुनु आवश्यक छ । तर आजको दिनमा विश्व एउटै गाँउ पुकारीदै कथित “भूमण्डलिकरण” को अवधारणाले यो सन्तुलनलाई खल्बल्याएको छ । त्यो संगै हामीले हाम्रा शास्त्रीय मान्यतालाई समेत तिलाञ्जली दिएका छौ । जुन धरातलमा जुन उपज वा सस्कृतिको विकास भयो त्यो हजारौ वर्षौदेखि त्यहाँको प्रकृतिसंग घुलमिल भई पर्यावरणिय चक्रमा समाहित भएको थियो । तर त्यो सत्यता प्रमाणिकरण गर्न हामीले चुके पनि विस्तारै आज हाम्रो मान्यता र जैबिक आधारहरु जीवन्त सत्य र विज्ञान सम्मत पुष्टि हुन थालेका छन् ।

धनी वा गरिव बीचको विभेद मानिसका बीचमा मात्र सीमित छैन । देश, भूगोल र क्षेत्रिय हुदै यसले बहुरुपिय आकार ग्रहण गरेको छ । अमेरिकन वा युरोपिनहरु धनी र अफ्रिकन वा अन्य पिछडिएका मुलुकहरु गरिब हुन् भन्ने मानसिकता स्थापित हुनु पनि विभेद नै हो ।

नमस्कारको अभ्यास वा खानपानको पूर्विय शैलीको औचित्य आफै वैज्ञानिक पुष्टि भईसकेको छ । हाम्रा नित्य कर्महरु पानीसँग पल पल जोडिएकाछन् जसकाकारण हामीले कहिल्यै टिस्यु पेपर वा ह्याण्डरब प्रयोग गर्न जानेनौं । आजको जोखिम एक अर्थमा प्रकृति माथिको चरम हस्तक्षेप र पर्यावरणिय चक्रमा समाहित शास्त्रीय परम्परालाई विस्थापित गर्नुको नतिजा पनि हो ।

चुनौतिहरु

कोरोना भाईरसका कारण विश्वभरका मुलुकहरुमा अर्थतन्त्रको पुनरुत्थानका सन्दर्भमा यो समय शताव्दीको लागि कठिन हुनसक्ने संकेत देखिएको छ । अहिलेको अवस्था सन् २००८ को जस्तो आर्थिक संकटको बरावरको सीमित अंकमा गणना गर्न सम्भव नहुने देखिएको छ । बेरोजगारीको दर लगायत आर्थिक तथा सामाजिक सूचकहरु विश्वयुद्ध पछिको चरणमा पुगेको अनुमान छ । कोरोनापछि विश्वव्यवस्थामा समेत उथलपुथल आउने तर्कहरु गरिएको छ । यसकारण विश्व व्यवस्थासंगै अन्तराष्ट्रिय सम्बन्धलाई समेत अब परिस्कृत ढंगले अगाडि बढाउन आवश्यक देखिएको छ । विवाद वा कटुतापूर्ण सम्बन्ध मानिसको अस्तित्वका लागि धातक हुन्छ भन्ने सिद्ध भईसकेको छ । मानवताका लागि हामी एक हुनेछौ र त्यो नै मानवको अस्तित्वको रक्षाका लागि एउटै उपाय हुनेछ भन्ने तथ्यलाई सबै मुलुकले वोधगम्य गर्नु आवश्यक छ ।

खाद्यय मसला र फलफुल उत्पादन गरिएको काभ्रे जिल्लामा अवस्थित एक बगैचाबारी (फोटोग्राफर–लेखक आफै)

संकटको समयमा सबै उचित निर्णयको पर्खाइमा रहन्छन् । तसर्थ, नेतृत्वले तत्काल त्यसको केहि जिम्मेवारी लिनु आवश्यक हुन्छ । विश्वव्यापी सहकार्यको आवश्यकता झन् टड्कारो देखिएको छ र त्यो सहकार्यले नै आर्थिक व्यवस्थाको पुनरुत्थान सम्भव हुने देखिन्छ । यो समय हाम्रो आर्थिक कारोबारहरु वा व्यापारहरु सत्रौ शताव्दी जस्तो क्षेत्र विशेष वा राज्यसँग मात्र सीमित छैन् । तसर्थ, विश्वको आर्थिक मजवुतिलाई पूर्ववत रुपमा फर्काउन अन्तराष्ट्रिय वित्तीय संस्थाहरु जस्तै मुद्रा कोष वा विश्व बैंकको पहलमा विश्वव्यापी कार्ययोजनामा एकमत भई लाग्नु आवश्यक छ ।

कोरोनाभाइरस महामारी मानवीय सहायता र एकताको लागि एउटा परीक्षाको घडी हो । अबका दिनमा हामीहरुको प्रत्येक गतिविधि प्रकृतिमैत्रि, विज्ञान सम्मत र चेतनशिल हुनु आवश्यक छ । उन्नतशिल व्यक्तित्व, समुन्नत मानव समाज र प्रकृति जन्य सम्पदाहरुको संरक्षणतर्फ चासो बढाउनु आवश्यक छ । मानव प्रजातिको अस्तित्व रक्षाका लागि एकताबद्ध विश्व समुदाय हाम्रो परिकल्पना हो ।

कोरोनाभाइरस महामारी मानवीय सहायता र एकताको लागि एउटा परीक्षाको घडी हो । अबका दिनमा हामीहरुको प्रत्येक गतिविधि प्रकृतिमैत्रि, विज्ञान सम्मत र चेतनशिल हुनु आवश्यक छ । सोहि अनुरुप हामीले हाम्रो दैनिकीलाई परिस्कृत र परिमार्जन गर्न आवश्यक छ । उन्नतशिल व्यक्तित्व, समुन्नत मानव समाज र प्रकृति जन्य सम्पदाहरुको संरक्षणतर्फ चासो बढाउनु आवश्यक छ । मानव प्रजातिको अस्तित्व रक्षाका लागि एकताबद्ध विश्व समुदाय हाम्रो परिकल्पना हो । चीनको अनुभव लिन अमेरिकाले आफ्नो आडम्वर त्याग्नु आवश्यक छ भने अमेरिकालाई कसरी संक्रमित शुन्य बनाउने भन्ने विषयमा अनुभव जन्य सुझावहरू दिन चीन हिचकिचाउनु मुर्खता हुन्छ । भारतको सद्भावपूर्ण सहयोगविना नेपालमा कोरोनाशुन्य अवस्थाको कल्पना गर्न सकिन्न । तसर्थ, विश्व समुदायभर उग्र राष्ट्रवादी शैली भन्दा विश्वव्यापी एकताले कोरोना परास्त गर्न सकिन्छ भन्ने मतैक्यता बन्न अझै केहि चुनौतिपूर्ण हुने पछिल्ला घटनाक्रमले देखाएको छ ।

अंकगणितिय आधारमा मात्र नोक्सानीको गणना नहुन सक्छ किनकि असरहरु दीर्घकालसम्म पनि देखिन सक्छ । आज विश्वका सबै मुलुकहरु एकअर्काको उत्पादनमा निर्भर छन् तसर्थ असरको अन्तिम विन्दुको अनुमानका लागि समेत विश्वभर प्रतिकुल अवस्थाको पर्खाईमा पुग्नुपर्ने हुन्छ । आज सबै देशका गतिविधिहरु जोखिमयुक्त परिवेशबाट टाढा हुन खोजेका छन् फलश्वरुप बाह्य मुलुकसँगको व्यापार र आवागमन गतिविधि ठप्प भएको छ । यो अवस्था लामो समय जारी भएमा कमजोर राष्ट्रहरु झन् प्रत्यक्ष मारमा पर्ने देखिन्छ ।

क्षतिको न्यूनिकरण र क्षतिपछिको आर्थिक मजवुतिको लागि आवश्यक स्रोतहरुको व्यवस्थापनमा शक्तिशाली मुलुकहरु जति अभ्यस्त छन् तुलनात्मक रुपमा साना मुलुकहरुको क्षमता कमजोर रहन्छ । विश्वभरको आपूर्ति प्रणालीले स्फूर्त काम गर्न नपाउँदा ती मुलुकहरुमा देखिने क्षतिको अवस्था परिकल्पना भन्दा टाढा हुन्छ । तसर्थ प्रकोप निरोधका लागि परिणामुखि नतिजा नआईसकेको समयमा अविकसित मुलुकहरुले आफ्नो आपूर्ति प्रणाली, रोकथामको घनिभूत अभ्यास, जनचेतना र लकडाउन जारी राख्ने वा सामाजिक दुरी कायम गर्ने जस्ता विषयलाई निरन्तरता दिनु मात्र पनि धेरै चुनौतिपूर्ण हुने देखिन्छ ।

मुलुकभित्र पनि उत्पादनमा विशेष जोड, मौद्रिक असन्तुलनको व्यवस्थापन, अतिरिक्त रोजगारको सिर्जना अविकसित मुलुकहरुले विश्वव्यापी संकटको समयमा कुशलताका साथ व्यवस्थापन गर्नुपर्ने विषयहरु हुन् । आयात–निर्यात प्रभावित हुने, विप्रेषणको आम्दानी बन्द हुने, मौद्रिक व्यवस्थापनमा कठिनाई देखिने, आपूर्ति प्रणाली बिग्रने, कालोबजारी प्रथा मौलाउने, बेरोजगारको दर बढ्ने लगायतका समस्याहरु यो समय सामान्य हुन् । त्यो सँगै दीर्घकालमा समग्र अर्थतन्त्रको आकारमा अपेक्षाकृत प्रतिफल नदेखिने, मुद्रा कमजोर हुने, महँगी सधैका लागि बढ्ने, उत्पादनमा असर गर्ने, विकास र पूर्वाधारका कार्यहरु अलपत्र हुने र अन्तत अर्थतन्त्रमा सबै क्षेत्रको योगदान खुम्चिने निश्चित छ । तसर्थ नेपाल लगायत कमजोर मुलुकहरुले यो विषयमा विशेष चनाखो भई अपेक्षाकृत प्रतिफल हासिल गर्न धेरै मिहेनत गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

अहिलेको अवस्था केहि समय स्थिर हुने वा महामारीको रोकथाम तत्काल हुने हो भने पनि विश्व अर्थव्यवस्थामा पुनः आफ्नो लयमा फर्कन केहि समय लाग्नेछ । निरन्तर व्यापारमा नोक्सान, बेरोजगारी, कमजोर आत्मबल र नीतिगत सुधारमा एकरुपकताको अभावले गर्दा आर्थिक क्षेत्रका संरचनाहरुमा छिटो पुनरुत्थान हुने अवस्थामा अवरोध आउनसक्छ ।

विप्रेषण, पर्यटन वा निर्यातमार्फत प्राप्त हुने आयलाई सन्तुलन गर्न उत्पादनमार्फत जनशक्तिलाई जोडेर राष्ट्रिय आय बढाउने लगायतका कार्यहरु आफैमा चुनौतिपूर्ण छ । किनकि अबको केहि वर्ष विप्रेषण, वैदेशिक सहयोग, पर्यटन वा निर्यात व्यापारले मुलुकको आम्दानीलाई पहिले जसरी टेवा दिन सक्दैन । कोरोनाका कारण पर्यटनजन्य उद्योगहरु एयरलाईन्स, होटल, ट्राभल्स, अन्य हस्पिटालिटि लगायत लगानी बैंकहरु, शेयर बजार, निर्माण, पूर्वाधार विकास, खेलकुद, यातायात, विज्ञापन तथा अन्य उद्यमीहरुको व्यवसायले ठूलो नोक्सानी वेहोर्नुपर्ने निश्चित छ । तसर्थ यी क्षेत्रको योगदानलाई कुन विधिमार्फत स्थायीत्व गर्ने भन्ने विषय छनौट गर्नु आफैमा चुनौतिपूर्ण हुने देखिन्छ ।

अवसरहरु

केरा उत्पादन गरिएको धादिङ जिल्लामा अवस्थित एक बगैचावारी (फोटोग्राफर–लेखक आफैं)

प्रकोपले दिएको चेतना मूल्यवान हुन्छ र यस्तो चेतनाले सबैलाई अवसरहरुको सहि उपयोग गर्ने दिशामा हिड्न प्रेरित गर्दछ । प्रकोप पछिको समय सम्वेदनशिल हुन्छ । यसर्थ प्रभावकारी पुनरुत्थान र नयाँ अवसरहरुको उपयोगका लागि विपत्ति र धक्कापछिको चेतनाले ठूलो काम गर्नसक्छ । विपत्तिलाई अनुभवको रुपमा उपयोग गरेर प्राकृतिक रुपले उपलव्ध स्रोतहरुको आदर्शतम् उपयोग गर्नु अब आवश्यक छ ।

कालो बादलको बाहिर सेतो चाँदीको घेरा हुन्छ भने जस्तै संकटले धेरै अवसरहरु पनि सिर्जना गर्नसक्छ । व्यापार र उत्पादनका दृष्टिकोण केहि अवसरहरु सिर्जना पनि हुने देखिएकोछ । जनचेतनाको स्तर बढेको छ भने स्वास्थ्य सेवाको महत्व पनि बढेको छ । यो क्षेत्रको विकासमा राज्यले धेरै लगानी गर्ने अवस्था आएको छ । सो अनुरुपका पूर्वाधारहरुको विकास तिव्र स्तरमा हुने अनुमानसँगै सो क्षेत्रमा लगानी गर्ने विकल्पहरु धेरै रोज्न सकिन्छ ।

अब नेपालले आफ्नो आन्तरिक उत्पादन वृद्धिका लागि परिश्रमि जनशक्तिहरुलाई संलग्न गराई आयात विस्थापित गर्ने रणनीति अख्तियार गर्नसक्छ । उत्पादन वृद्धिका लागि घरेलु उत्पादन र विशेषत कृषिलाई जोड दिनु आवश्यक देखिन्छ । तत्कालका लागि नेपाली र नेपालको सम्वृद्धिको पुनर्चित्रणको खाका कोर्नका लागि कृषिमा प्राथमिकता दिएर कृषि उत्पादमार्फत आयात प्रतिस्थापन गर्नु आवश्यक देखिन्छ । यो सँगै दुरगामी दृष्टिकोणले पर्यटनको विकासका लागि आवश्यक पूर्वाधारहरुको निमार्णको तयारीमा केहि समय सदुपयोग गर्न सकिन्छ । उत्पादन वा सो सँग सम्वन्धित क्षेत्रहरुमा सहुलियत ऋणहरु प्रवाह गर्ने, आपूर्ति प्रणाली श्वचालित बनाउने र मूल्य नियन्त्रण स्थीर कायम गराउने प्रयत्न सफल भएमा भविष्यमा प्राप्त हुने प्रतिफल गुणात्मक रहने अपेक्षा गर्न सकिन्छ । तसर्थ यो अवसरको उपयोगका लागि कार्ययोजना सक्षम नेतृत्व सहितको प्रभावकारी व्यवस्थापनले अथतन्त्र छिटो तंग्रिने निश्चित छ ।

कोरोनाको महामारीपछि केहि क्षेत्रहरुमा व्यवसायिक दृष्टिकोणले समेत नयाँ अवसरहरु सिर्जना हुनसक्ने अपेक्षा गर्न सकिन्छ । ई–कमर्श, मनोरञ्जन, टेलिफोन तथा ईन्टरनेट, डेलिभरी, डिजिटल वेभहरु, शुद्ध खाद्य वस्तुहरु, ग्रोसेरी वस्तुहरु जस्तै सावुन, कस्मेटिक, औषधिजन्य वस्तु, मेडिकल उपकरण लगायतका वस्तुहरुको माग उच्च हुनुले यो कुरा पुष्टि गरेकोछ । शिक्षा र श्वास्थ्यको क्षेत्रमा समेत नविनतम सोचको आवश्यकता महसुस भएको छ । अबको बजार प्रणालीले पनि नयाँ प्रविधि, प्रणाली र सो अनुरुप परिवर्तन आत्मसाथ गर्नुपर्ने समय आएको छ । नेपालले चीन वा भारतको जस्तो लगानीका लागि भूराजनीतिक अवसरहरुको उपयोग गर्न सक्दैन । भूराजनीतिक अवसरको अर्थ अर्को मुलुकमा अवस्थित वहुराष्ट्रिय लगानीलाई त्यहाँको भन्दा वढि प्रतिफल, सुविधा वा आकर्षण देखाई त्यहाँबाट प्रतिस्थापन गरी आफ्नो मुलुकमा ल्याउन सक्ने सामथ्र्य हुनु हो । तर केहि सीमित लगानीका लागि उचित वातावरण तयार गरेर लगानीको क्षेत्रमा केहि नयाँ संस्थाहरु आकर्षित गर्ने अवसरहरु पाउन सक्छ ।

भविष्य

कोरोनाको महामारीसँगै नेपालीहरुले अनुभूति गरेको सबल पक्ष भनेको मजवुत आत्मविश्वास हो । हामीले धेरै हण्डरहरु जस्तै भूकम्प, नाकावन्दी, लगातारको अस्थिरतासँगै बन्दाबन्दिहरु र माओवादी जनयुद्ध भोगेका छौं । यसले हामीलाई दरिलो बनाएको छ र त्यहि जगमा हामी कोरोनाको सामना गर्न तत्पर भएका छौं ।

कोरोनाको महामारीसँगै नेपालीहरुले अनुभूति गरेको सबल पक्ष भनेको मजवुत आत्मविश्वास हो । हामीले धेरै हण्डरहरु जस्तै भूकम्प, नाकावन्दी, लगातारको अस्थिरतासँगै बन्दाबन्दिहरु र माओवादी जनयुद्ध भोगेका छौं । यसले हामीलाई दरिलो बनाएको छ र त्यहि जगमा हामी कोरोनाको सामना गर्न तत्पर भएका छौं ।

कोरोनाको प्रकोपले विश्वको सामाजिक, आर्थिक र भौगोलिक विविधतासागै मानव जीवनको मूल्य र मान्यताहरुलाई पृथक ढंगले सोच्न बाध्य बनाएको छ । अब जीवनको नयाँ मूल्य र मान्यतासहित पर्यावरिणय सन्तुलनको बारेमा बहस चल्नु आवश्यक छ । किनकि मानिस र मानव निर्मित संरचनाहरुको प्रतिस्पर्धामा समग्र पृथ्वीको प्राकृतिक संरचना नै विपद्का लागि हौसिएको प्रतित भएको छ ।

अब समयको कित्ताकाट हुने निश्चित छ र मानव समुदाय अर्को युगको संघारमा आईपुगेको छ । प्रि–कोरोना र पोष्ट–कोरोना युगको नामाकरण विश्वव्यवस्थामा प्रचलित हुनसक्छ । शितयुद्ध (पोष्ट कोल्डवार) पछि अमेरिका शक्तिसाली बने झै यो पटक पनि चीनलाई सम्भावित शक्तिको रुपमा हेरिएको छ । यो समय शक्तिको होडबाजी भन्दा पनि समन्यायिक ढंगले विकसित देशहरुले विकाससिल मुलुकहरु प्रति श्वास्थ्य सेवा तथा वस्तुहरुको आपूर्ति सहज गराई मानव अस्तित्वको रक्षाका लागि उत्रनु आवश्यक छ । उदाहरणको लागि चीन वा भारतले तत्काल औषधिजन्य सामाग्री, उपकरण र किट उपलव्ध नगराउने हो भने नेपालमा त्यसले निम्त्याउने अवस्थाको परिकल्पना गर्न समेत सकिदैन । जुन अन्तत तिनै मुलुकका लागि पनि प्रतिपादक हुन सक्छ ।

कोरोनापछि विश्वव्यापी रुपमा तेलको मागमा व्यापक गिरावट आएको र त्यो केहि अबको समय यहि स्थितिमा रहने अनुमान गर्न सकिन्छ । तेल सस्तो हुने वित्तिकै नेपाल सरकारको वित्तिय घाटा कम भएको छ भने तेलका कारण हुने मुद्रास्फृति नियन्त्रणमुखि बन्दैछ । तसर्थ तेलको खपत हुनसक्ने औद्योगिक उत्पादन केहि सस्तो हुने अपेक्षा गर्न सकिन्छ । सरकारको अर्थव्यवस्थालाई टेवा दिन उपभोग बढाउनुपर्ने अवस्था छ तर आयमा आएको संकुचनका कारण उपभोग झन् तल झर्ने देखिन्छ । व्यक्तिगत आयमा कर सुविधा, खाद्यन्नमा राहत, न्यून आयस्तरका परिवारलाई राहत सुविधा मार्फत उपभोग सन्तुलनमा ल्याउनुपर्ने हुन्छ । यी उपायहरु मार्फत राज्यले सम्वेदनशिल भई काम गरेमा संकटको व्यवस्थापन केहि सहज समेत हुनसक्छ ।

भविष्य कति उज्वल छ भन्ने कुरा नेतृत्वको निर्णय क्षमतामा भर पदर्छ । आशा गरौ, हाम्रो नेतृत्व अब समय अनुसार परिमार्जित हुनेछ र नागरिकको सेवामा समर्पित हुनेछ । हाम्रो समाजको चेतनास्तर पनि सम्वृद्ध हुनेछ जसका कारण परिवर्तनलाई स्वीकार गर्न अफ्ठेरो हुनेछैन । नागरिक र समाजको उन्नत चेतनास्तरले सरकार र विभिन्न संरचनालाई पनि सहि निर्णयका लागि घच घच्याउनेछ । नागरिकका लागि पनि संकटसंगै अवसरका क्षेत्रहरु बढेकाले प्रतिफलको सम्भावना पनि बढ्न सक्छ । उद्यमशिलताको विकासलाई यो समय उत्पादनको साधनसँग जोड्ने प्रयत्न गरेमा नेपालको भविष्य उज्यालो हुने देखिन्छ । सरकार र नागरिकको हातेमालो नै कोरोनाको विरुद्धमा विजय हासिल गर्ने अस्त्र हुनसक्छ । आशा गरौं, कोरोनापछिको युगमा नेपालले सम्वृद्धिको यात्रा तय गर्नेछ ।

(लेखककाे नाेटःअबको समय श्वदेशी उत्पादन र विशेषत कृषि उद्यमलाई जोड दिनु आवश्यक देखिन्छ । तत्कालका लागि नेपाली र नेपालको सम्वृद्धिको पुनर्चित्रणको खाका कोर्नका लागि कृषिमा प्राथमिता दिएर कृषि–उत्पादनमार्फत आयात प्रतिस्थापन गर्नु आवश्यक देखिन्छ । सो सन्दर्भमा केहि नमुना कृषि उत्पादनको फिल्ड फोटो संलग्न गरिएको छ ।)  

hbkafle@gmail.com

सम्बन्धित शिषर्कहरु

व्यवसायिक अभ्यासमा धेरै परिवर्तन, सञ्चालन लागतमा २० प्रतिशत बचत

उदाउँदा १० लेखकः जो विकासन्युज स्वतन्त्र लेखन प्रतियोगितामा विजयी भए

मल्लले जिते एक लाखको स्वतन्त्र लेखन प्रतियोगिता

विपत्तीलाई जित्न खोजौ बिकल्प

सरकार ! लासमाथि राजनीति नगर्नू है

फेरिन्न उत्तर कोभिड विश्व