काठमाडौं । ललितपुरको मच्छेगाउँकी दिप्ती ढकाल ७ वर्षदेखि ‘भिटामिन डी’ को औषधी खाँदै आएकी छन् । ७ वर्षअघि जब उनी सुत्केरी भइन्, उनलाई १२ दिनसम्म सूर्यको किरण समेत हेर्न दिइएन । सुत्केरीमा घाम देखाउन हुँदैन भन्ने गलत मान्यताले उनलाई घरभित्रै राखियो ।

‘मेरो भाउजुले पनि बच्चा पाएकै हो, उहाँलाई कहिल्यै पनि घरभित्र राखिएन, यहाँको चलन के हो बुझन् सकिनँ,’ उनी भन्छिन्,‘ जब घरभित्र १२ दिन बसँे त्यसपछि यस्तो अवस्था भयो ।’

उनमा हातखुट्टा कट्कटी खाइने, थकान महसुस हुने, जतिबेला पनि निन्द्रा लागि रहने र काम गर्न मन नलाने समस्या देखिन थाल्यो । विस्तारै उनी मोटाउदै जान थालिन् । उनका दाई स्वास्थ्य क्षेत्रमै आवद्ध छन् ।

उनलाई यस्तो समस्या देखिन थालेपछि दाइले जाँच गराउन अस्पताल लगे । सिनामंगलमा रहेको केएमसी अस्पतालमा जाँच गर्दा उनलाई थाइराइडको समस्या देखियो ।

सँगै ‘भिटामिन डी’को कमी भएको भन्दै दुई औषधी खान दिइयो । उनले चिकित्सकको सल्लाहअनुसार दुई दिनमा एक पटक ‘भिटामिन डी’ को क्याप्सुल खान थालिन् । लगातार ६ महिनासम्म औषधी खाएपछि उनले फेरि जाँच गरिन् ।

त्यसपछि चिकित्सकले एक सातासम्म दिनमा एक पटक औषधी खान सल्लाह दिए भने प्रयाप्त घाममा बस्न सुझाव दिए । तर, दिप्तीलाई घर र अफिसका कामले घाम ताप्ने फुर्सद नै मिलेन ।

‘शनिबार मात्रै घरमा बस्न पाइन्छ, त्यो बेला पनि घरमा र छोराको सरसफाई गर्दा एकै छिन समय मिल्दैन, अहिले पनि निरन्तर औषधी खाइरहेकी छु,’ उनले सुनाइन् ।

उनले यो औषधी छोड्न खोजेको धेरै भयो । तर, मिलेको छैन । एक महिना उनले औषधी नै खान छोड्दा झन समस्या भयो । सातामा एक क्याप्सुल खाँदै आएकी उनी अहिले दुई दिनको एउटा क्याप्सुल लिन्छिन् ।

काठमाडौंकी सुधा महर्जन ‘भिटामिन डी’ खान थालेको दुई वर्ष भयो । चिकित्सको सल्लाह अनुसार उनी अहिले पनि भिटामिन डी क्याप्सुल खाइरहेकी छन् ।

एक वर्षअघि थकान लाग्ने तथा हात खुट्टाको जोर्नी दुख्ने समस्या भएपनि उनी काठमाडौंको वीर अस्पतालमा गइन् । त्यहाँ जाँच गर्दा उनलाई चिकित्सकले भिटामिन डी को कमी भएको भन्दै क्याप्सुल खान सल्लाह दिए । त्यसपछि उनी पनि क्याप्सुल खान थालिन् । न्युरोडमा पसल भएकी उनी बिहान ७ बजेदेखि राति ८ बजेसम्म पसलमै व्यस्त हुन्छिन् । घामको किरण नपाउँदा भिटामिन डीको समस्या भएको उनको भनाइ छ ।

अस्पतालमा आउने अधिकांशमा समस्या

उपत्यकामा रहेका अस्पतालका ल्याबमा रगत जाँच गराउन आउने अधिकांश मानिसमा अहिले भिटामिन डीको कमी देखिएको छ । ललितपुरको अल्का अस्पतालमा दैनिक २०/२५ जना रगत परीक्षणको लागि आउँछन् । तीमध्ये १५ जनामा भिटामिन डीको समस्या देखिन्छ । २० जनामा १५ जनामा भिटामिन डीको कमी हुनु भनेको ७५ प्रतिशतमा यो समस्या देखिएको बुझ्न सकिन्छ ।

अस्पतालका ल्याब इञ्चार्ज नवराज थापा आजभोलि जाँचका लागि आउने अधिकांशमा भिटामिन डी को कमी देखिने गरेको बताउँछन् ।

‘भिटामिन कै कमी छ या छैन भनेर जाँच गर्न कमै आउँछन्,’ उनी भन्छन्, ‘पहिले अन्य समस्या लिएर अस्पताल आउँछन् पछि जाँच गराउँदा बल्ल यो समस्या देखिन्छ, अझैं आफ्नो शरीरमा कुन भिटामिनको मात्रा कस्तो छ भनेर जाँच गराउन आउने फाट्फुट्टमात्र हुन्छन् ।’

सामाखुसीमा रहेको रिलायब डायग्नोस्टिक ल्याबोरेटरीमा जाँच गराउन आउने अधिकांशमा पनि समस्या यस्तै छ ।

घाममा बस्नेलाई पनि समस्या

‘भिटामिन डी’को मुख्य स्रोत सूर्यको किरणलाई मानिन्छ । खानेकुरा भन्दाबढी करिब ८० देखि ९० प्रतिशत सूर्यको किरणबाट पाइने भएकाले समस्या देखिएका बिरामीलाई घाममा बस्न चिकित्सकहरू सल्लाह दिन्छन् ।

चिकित्सकहरूले यस्तो सल्लाह दिइरहँदा पछिल्लो समय प्रयाप्त घाममा बसिरहेका बिरामीलाई पनि ‘भिटामिन डी’को कमी भइरहेको पाइएको छ । सहर बजारमा बिहानदेखि दिनभरी कार्यालयभित्र काम गर्नेमा मात्र होइन प्रयाप्त समय घाममा बस्नेमा पनि यो समस्या देखिन थालेको अल्का अस्पतालमा कार्यरत जनरल फिजियसियन डाक्टर रक्षा गौतम बताउँछिन् ।

उनका अनुसार पहाडका विभिन्न ठाउँबाट उपचार गर्न आएका बिरामीमा जाँच गर्दा पनि यो समस्या देखिने गरेको छ ।

सरकारसँग छैन तथ्यांक

अधिकृत रविकान्त मिश्र, सूचना अधिकारी तथा वरिष्ठ जनस्वास्थ्य, स्वास्थ्य मन्त्रालय ।

नेपालमा कति प्रतिशत मानिस ‘भिटामिन डी’ को कमीबाट पीडित छन् भन्ने यकिन तथ्यांक सरकारसँग छैन । तर, काठमाडौं उपत्यकामा बसोबास गर्ने मानिसहरूलाई ‘भिटामिन डी’को कमीको उच्च जोखिम छ ।

स्वास्थ्य मन्त्रालयले भने यो विषयमा यकिन तथ्यांक नरहेको जनाएको छ । स्वास्थ्य मन्त्रालयका सूचना अधिकारी तथा वरिष्ठ जनस्वास्थ्य अधिकृत रविकान्त मिश्र यो समस्या अहिले व्याप्त रहेपनि देशभर कति छ भन्ने तथ्यांक नरहेको बताउँछन् ।

‘कुनै अनुसन्धान केन्द्रले यस विषयमा अध्ययन गरेको हुन सक्छ तर हामीसँग यसको यकिन तथ्यांक छैन । समस्या धेरै भयो भनेर गुनासो आउन थालेको छ, यस विषयमा मन्त्रालयले अब छ्टिटै कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सक्छ,’ उनले भने ।

मेडिकल जर्नल अफ इस्टर्न नेपालले सन् २०२१ मा झापाको बी एण्ड सी अस्पतालमा गरेको अध्ययनले भीटामिन डीको अवस्था डर लाग्दो देखाएको छ । अस्पतालको ओपीडी र आईपीडीमा आएका बिरामीमा गरेको अध्ययनले पुरुषभन्दा महिलामा बढी भिटामिन डीको समस्या भएको सो अध्ययनले देखाएको थियो । १५ देखि ६२ वर्ष उमेर समूहका ७ हजार ४ सय २ जनामा गरिएको अध्ययनमा ४ हजार ९ सय १४ अर्थात् ६६.४ प्रतिशत महिलामा भिटामिन डी को कमी भएको पाइयो भने २ हजार ४ सय ८८ अर्थात् ३३.६ प्रतिशत पुरुषमा भिटामिन डीको कमी देखिएको थियो ।

यस्तै, पोखरामा सन् २०१४–२०१५ मा गरिएको एउटा अध्ययनले अस्पतालमा भर्ना भएका करिब ७५ प्रतिशत बिरामीमा भिटामिन डीको मात्रा कम भएको पाइएको थियो । अध्ययनअनुसार यो समस्या पुरुष भन्दा महिलामा बढी हुने देखिएको छ ।

किन महिलामा बढी समस्या ?

नेपालमा पुरुषको तुलनामा महिलामा भिटामिन डीको कमी हुने गरेको पाइएको छ । विभिन्न संघ सस्थाले बेला बखत गरेको अध्ययनले महिलामा भिटामिन डीको कमी बढी हुने गरेको देखाएको हो ।

यसो हुनु पछाडी सांस्कृतिक र परम्परागत विश्वासका कारण धेरै रहेको जानकारहरू बताउँछन् । नेपालका कतिपय स्थानमा बच्चा जन्माउने महिला वा बच्चा जन्माइसकेका महिलालाई घरबाट बाहिर निस्कन नदिने वा आफ्नो पूरै शरीर कपडाले ढाक्नुपर्ने भएकाले भिटामिन डी को कमी हुने सम्भावना बढी हुन्छ ।

कपडा पुरै लगाउँदा सूर्यको किरण शरीरमा पर्न सक्दैन । चिकित्सकका अनुसार महिलामा महिनावारीपछि एस्ट्रोजन हर्मोनको कमीका कारण हड्डी कमजोर हुने समस्या हुने गर्छ । प्रयाप्तमात्रामा शरीरमा पोषणको मात्रा निकै कम हुन्छ, जसका कारण महिलामा भिटामिन डीको कमी हुन्छ ।

डा. रक्षा गौतम हर्मोनको कारण महिलाको शरीरलाई कोसिका उत्पादन वा पुनरुत्थानको लागि पुरुषको तुलनामा बढी भिटामिन डी चाहिने बताउँछिन् ।

सहरी जीवनशैलीले समस्या बढ्दै

मानिसले सहरी जीवनशैली अपनाएपछि भिटामिन डीको समस्या बढ्दै गएको विज्ञहरू बताउँछन् । उनीहरूका अनुसार घरमा धेरै बस्ने, गाउँको जस्तो घाममा गएर काम नगर्ने हुँदा यस्तो समस्या देखिन सक्छ ।

डा. प्रकाश काफ्ले नेपालमा अधिकांश व्यक्तिमा भिटामिन डी को कमी रहेको पाइएको बताउँदै नेपालमा मात्र नभएर यो विश्वभरको समस्या रहेको बताउँछन् ।

‘यसले करोडौं मानिसलाई असर गरेको छ । भिटामिन डीको कमी सबै उमेर समूहमा छ । बच्चा जन्माउने महिला वा बच्चा जन्माएकी महिलाहरूमा यो समस्या बढी देखिन्छ,’ उनले भने ।

मुख्य स्रोत घाम

भीटामिन डीको मुख्य स्रोत भनेको सूर्यको किरण हो । चिकित्सकका अनुसार ८० देखि ९० प्रतिशत भीटामिन डी घामबाट पाइन्छ । सूर्यको किरण नभइ घरमै भएका खानेकुरा खाएर मात्रै भिटामिन पाइँदैन ।

डा. रक्षा गौतम ।

‘सूर्यको किरणमा एक्सपोजर पाइएन भने यो समस्या हुन्छ, यसलार्ई सूर्यको किरणबाट पाउने भिटामिन भन्दा पनि हुन्छ,’ डा. रक्षा भन्छिन्, ‘यो समस्या लिएर अस्पताल आएकाहरू पनि घाममा बस्न नपाएको बताउँछन् ।’

उनी आजभोलि व्यस्त जीवनशैली र कोठाभित्रकै कामले यो समस्या धेरैमा भएको बताउँछिन् । उनीकहाँ आएका बिरामीहरू पनि घामभन्दा अरु केही खानाबाट यो कुरा पाइन्छ कि भनेर सोध्छन् । डा. गौतम घामभन्दा बाहेक अण्डा, स्यालमन फिस र डेरीका केही प्रडकहरूमा भिटामिन डी पाइने बताउँछिन् ।

‘जति सजिलै घामको किरणबाट भटिामिन डी पाइन्छ, त्यति सजिलो कुनै खानेकुराबाट पनि पाँइदैन,’ उनी थप्छिन्, ‘प्रमुख स्रोत भनेकै सूर्यको कारण हो, यो बाहेक भिटामिन को मात्रा कति छ भन्ने कुरा जाँच गरेर राम्रो कम्पनीको भिटामिन डी क्याप्सुल खान सकिन्छ ।’

‘भिटामिन डी’को कमीले लाग्ने रोग

भिटामिन डीको कमीले उच्च जोखिम निम्त्याउन सक्ने चिकित्समहरू बताउँछन् । समयमै उपचार नगरिएमा व्यक्तिको मृत्यु पनि हुन सक्ने उनीहरुको भनाइ छ ।

यसको कमी हुँदा हड्डी र ढाडको दुखाइ हुन्छ भने थाइराइड, मधुमेह, क्यान्सर जस्ता रोग पनि हुने गर्छ । यसका लागि व्यक्तिले खाने आहारामा ध्यान दिनुपर्छ । भिटामिन डीयुक्त खानेकुरा पर्याप्त मात्रामा नखाने मानिसहरूमा भिटामिन डीको कमी हुने सम्भावना बढी हुन्छ । सूर्यको किरण बाहेक हामीले खाने केही खानेकुराबाट पनि यसको पूर्ति गर्न सकिन्छ ।

यसका लागि दुग्धजन्य पदार्थ, समुद्री खाना, अण्डाको पहेँलो भाग लगायतका खानेकुराहरू खान सकिने चिकित्सकहरूको सुझाव छ । यस बाहेक मानिसले आफ्नोे जीवनशैलीे पनि परिर्वतन गर्नुपर्ने हुन्छ । अधिकांश समय घरभित्रै रहने बानी भएकाहरूले एक दिनमा बेला बेला ३० मिनेट जती घाममा बस्न उचित हुने डा. गौतम सल्लाह दिन्छिन् ।

सम्बन्धित शिषर्कहरु

नेपालगन्जमा डेङ्गु सङ्क्रमणको उच्च जोखिम

अब बच्चा जन्मनासाथ चार स्वास्थ्य समस्याको परीक्षण अनिवार्य

बीमा कम्पनीहरूले अब वार्षिक प्रतिवेदनमा खुलाउनु पर्नेछ यी ५२ विषय

सिद्धार्थसहित यी ४ बैंकको आरओईमा छलाङ, आरओएमा लक्ष्मी सनराइजले मार्‍यो फड्को

सदीक्षासँग शिक्षा र व्यवसायका कुरा, ‘विद्यार्थीलाई बिजनेससँग जोड्छु’

साफ वुमेन्स च्याम्पियनसिप : सडकमा लाइन लगाएर टिकट बिक्री, वालेटलाई नकाट्न उर्दी