विश्व कोरोनाको प्रकोपले आतङ्कित छ । नेपालमा कारोनाको संक्रमण हालसम्म नदेखिए पनि यो नेपाल भित्रिने प्रयाप्त सम्भावनाहरु छन् ।
भनिन्छ ‘प्रिभेन्सन इज बेटर देन क्योर’ । अतः यस्तो बेलामा कोरोना भाइरस (कोभिड १९) को संक्रमण हुनबाट बच्नु वा हुन नदिनु बुद्धिमानी हुन्छ । स्मरण राख्नुपर्ने पहिलो कुरा कुरा के हो भने, संक्रमण सम्भावितले रोगप्रतिरोधात्मक क्षमतालाई बलियो बनाएर भाइरससँग सजिलै लड्न सक्छ । जसका लागि आयुर्वेद चिकित्सा शास्त्रहरुमा विभिन्न विधिहरुको व्याख्या गरिएको पाइन्छ ।
कोरोना संक्रमणको हालसम्म कुनै उपचार भेट्टिएको छैन । कुनै खोपको पनि आविष्कार भएको छैन । यस परिस्थितिमा संक्रमणमबाट बच्ने उपाय नै गर्ने हो । भन्नुको अर्थ हरसम्भव आफ्नो रोगप्रतिरोधात्मक
(इम्युनिटी) क्षमतालाई बढाउनु हो । शरीरलाई स्वस्थ कायम राख्नु हो ।
बेलायतको प्रसिद्ध मेडिकल पत्रिका ‘ल्यानसेट’का अनुसार संक्रमितमा देखिने सामान्य एवं साझा लक्षण भनेको ज्वरो, सुख्खा खोकी र साँस बढ्ने हुन्छ । केहीमा नाक बग्ने, नाक बन्द हुने, धाँटी सुक्ने वा दुख्ने, पखाला लाग्ने आदि हुन्छ । यी लक्षण सधैं देखिन्छ भन्ने पनि हुँदैन । र, यीमध्ये केही वा सबै लक्षण देखिदैमा कोरोना संक्रमण भएकै हो भनेर ग्यारेन्टी गर्न सकिँदैन । कोरोना संक्रमण भएका व्यक्तिमा देखिने लक्षण पनि यस्तै हुन् भन्ने मात्रै हो ।
आयुर्वेदानुसार ज्वरोबाट बच्न उपवास गर्नु उत्तम मानिन्छ । खोकीबाट बच्न दिनभरीमा पटक पटक बेसार पानी वा गुर्जोको काढा, असुरोको पातको रस बनाएर पिउन सकिन्छ । साँस लिन अप्ठयारो भए तत्काल अस्पताल भर्ना हुनुपर्छ । अक्सिजनको सहारा लिनुपर्ने हुनेहुन्छ ।
संक्रमित व्यक्ति दिउँसो सुत्नु हुन्न । दिउँसोको सुताईले वसन्त ऋतु (चैत–बैसाख) मा शरीरमा कफको बृद्धि भई इम्युनिट (रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता) लाई असर पार्छ । घर बाहिर पकाईएको नास्ता, खाना वा खाजा खानुहुन्न । साथै माछा, मासु, अण्डा, दुध (मधुर रसयुक्त हुने भएकोले) वा दुधजन्य खाद्यपदार्थ र वेकरी (मैदायुक्त भएकोले) आईटमहरु सेवन गर्नु हुन्न ।
चिया कफीले यस मौसममा शरीरको कफ काट्ने भएकोले कालो चिया र कालो कफी प्रतिदिन ४ देखि ५ कपसम्म (विना चिनीको) खानु यस मौसममा राम्रै मानिन्छ । मह (मेदोहर) र ध्यू (क्रिदोष सामक) को प्रयोगले इम्युनिटी थप बलियो हुन्छ ।
कफ बर्धक हुने भएकोले सकेसम्म मासु प्रयोग नगर्ने र गर्नै पने अवस्थामा जंगली जनावरको मांस वा मांसरस यस ऋतुमा हितकर बताईएको छ । कोरोनाको यस माहोलमा सकेसम्म शाकाहार रहनु स्वस्थकर देखिएको छ ।
बजारमा अनेकथरी खानेतेल पाइन्छ । जसमध्ये धेरै थरी तेल स्वस्थको लागि अहितकर पाइएको छ । अतः यस मौसममा खाने तेलको प्रयोग सचेत रुपमा गर्नुपर्छ । सकेसम्म तेलमा तारे भुटेको खाना खान छोड्नुपर्छ । एक पटक तताएको तेल फेरि प्रयोग गर्नु हुन्न । सधैं एकै ब्रान्डको तोरीको तेल प्रयोग गर्नु नै बुद्धिमानी हुने देखिन्छ । किनकि बजारमा पाइएका सुर्यमुखी, भटमास, आलस आदिका तेल झनै अखाद्य पदार्थयुक्त पाइएको छ ।
अमेरिकी हार्डवर्ड मेडिकल स्कूलले कोरोना संक्रमणपछिको निराशा र मानसिक विक्षिप्तताबाट बच्न योग र ध्यान गर्न सिफारिस गरेको छ । योगाभ्यास एउटा सम्पूर्ण प्याकेज मानिएकोले योग आसनले शरीरलाई पुष्ट, प्राणायामले स्वाँसलाई स्थीर, ध्यानले मनलाई एकाग्र एवं शान्त बनाई सकरात्मक सोचको अभिबृद्धि गराउँछ । सकारात्मक सोच पनि रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता बृद्धिको बलियो आधार हो ।
आयुर्वेदमा इम्युनिटी बृद्धिका लागि दिनचर्या, ऋतुचर्या, स्वस्थवृत्, सद्वृत, सदाचार (नमस्कार गर्ने संस्कार, पटक पटक हात धुने, जस्ता) आदिको विधान गरिएको छ ।
कोरोना विरुद्धको बिशेष दिनचर्याको रुपमा व्याधिक्षमत्वको वृद्धिको लागि
– यस ऋतुमा शारीरिक पाचनशक्ति तुलनात्मक रुपमा कमजोर नै हुने भएकाले पुराना अन्नबाट वनेका हल्का सुपाच्य भोजन गर्दा फाइदा हुन्छ । भातभन्दा रोटी खानुपर्छ । छिट्टै पच्ने दाल खानुपर्छ ।
– नास्ता, खाना वा खाजामा मौसमीफलफूल एवं शब्जी सेवन गर्ने बानी गर्नुपर्छ । फलफूल खाली पेटमा खाने गर्नुपर्छ । खाना धरै पटक चपाएर मात्र निल्ने गर्नुपर्छ ।
– शारीरिक क्षमता अनुसारका व्यायाम तथा योगाभ्यास गरी शरीरमा आन्तरिक न्यानोपन उत्पन्न गराउनु स्वस्थकर हुन्छ ।
– गुर्जो, अदुवा र तुलसी पात मिश्रित काढा पटक पटक बनाएर पिउनुपर्छ । बेसार पानी पकाएर पटक पटक पिउँदा पनि शरीरको इम्युनिटी बढ्ने हुन्छ ।
– विहानीपख सबेरै उठ्ने गर्नुपर्छ र नित्यकर्म सकेर कम्तिमा ३० मिनेट सधैं सुर्यकिरणको स्नान गर्नुपर्छ । यसले व्याधिक्षमत्व बढाउँछ ।
– उत्तरायणमा पर्ने वसन्त ऋतुमा अमलालाई इम्युन बर्धक रसायनको रुपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
– वैज्ञानिक अनुसन्धानहरुका अनुसार उपवासले पनि इम्युनिटी बढाउने देखाएकोले सबैले कम्तिमा हप्ताको एक दिन उपवास गर्ने गर्नु हितकर हुन्छ ।
– घर बाहिर बनेको वा प्याक गरिएको पत्रु खाना खानुहुन्न, बासी वा फ्रिजको खाना सकेसम्म उपयोग गर्नुहुन्न ।
– यस मौसममा रख्सी मिश्रित औषधी आसव र अरिष्ट प्रयोग गर्नु हितकर मानिन्छ । यसर्थ वसन्त ऋतुमा कहिले काँही हल्का मात्रामा सेवन गरिएको गुणस्तरीय रख्सीले स्वस्थको रक्षा गर्ने देखिन्छ । तर घरेलु रख्सी र दैदिन सेवन गर्ने बानी सर्वथा हानीकार हुन्छ ।
– दिनभर पटक पटक सम्झी सम्झी हात, मुख धोई राख्नुपर्छ । सकरात्मक सोचका साथ सबैको मंगलको कामना गरी राख्नुपर्छ ।
(लेखक आयुर्वेद मेडिकल कलेज एण्ड रिसर्च सेन्टर, धुलिखेलका चिकित्सक हुन्)
