कोरोना महामारी र हाम्रो भविष्य

यो आलेख तयार हुँदा (२०२० जुन) कोभिड १९ रोगले विश्वभर प्रभाव पारिरहेको छ । २०१९ डिसेम्बर ३१ मा चीनको वुहान सहरमा कोरोना समूहको नयाँ भाइरस पहिचान भयो । त्यसलाई विश्व स्वास्थ्य संगठनले सार्स कोभ टु र त्यसको संक्रमणबाट लाग्ने रोगलाई कोभिड १९ नामाकरण गर्यो । विश्व स्वास्थ्य संगठनले मार्च ११ मा यो रोगलाई विश्व महामारी (पेण्डामिक) घोषणा गर्यो । यो महामारीले विश्व प्रणालीमा व्यापक बदलाव ल्याउने अनुमानहरु भइरहेका छन् । ती अनुमानको विश्वासिला आधार नभएको यहाँ चर्चा गरिएको छ । ठूला महामारी, युद्ध, प्राकृतिक प्रकोप जस्ता विपत्तिले भावी विश्व प्रणालीलाई असर त गर्छन् नै । कति र कस्तो असर गर्छ भन्ने कुरा त्यस्ता विपत्तिले गर्ने क्षतिको आधारमा मात्र अनुमान गर्न सकिन्छ । कोभिड फैलिन सुरु भएको ६ महिना पुग्दासम्म क्षतिको सही अनुमान गर्न सकिने गरी रोगबारे पत्ता लागेको छैन । एक संक्रमित व्यक्तिबाट उसको संक्रमण अवधिमा औसत कति जनालाई संक्रमण सर्छ भन्ने एकीन छैन । २ जनादेखि ५ जनाको बीचमा रहेको कोरा अनुमान छ । संक्रमण कसरी सर्छ भन्ने पनि निश्चित छैन । कोभिडको मृत्युदर पनि एकीन छैन । चीनले सार्वजनिक गरेको तथ्यांकअनुसार संक्रमितमध्ये ५.६ प्रतिशतको मृत्यु भएको छ । त्यहाँ ८३ हजार संक्रमितमा ४ हजार ६ सयको मृत्यु भएको छ । एउटा देशको मात्र तथ्यांकको आधारमा समग्र मृत्युदर मान्दा यथार्थपरक नहुन सक्छ । त्यस्तै, जुनसुकै रोगका कारण मानिसको मृत्यु भए पनि उसलाई कोभिड समेत छ भने कोभिडको मृत्युमा गणना गर्ने गरिएको छ । कोभिड नभएको भए ती बिरामीको मृत्यु हुन्थ्यो या हुँदैन थियो भन्ने थाहा छैन । ग्लोबल अर्डरमा अमेरिका, रुस र चीन लेखक विश्व महाशक्तिको स्पष्ट प्राज्ञिक कुनै परिभाषा छैन । जुन देशको सैनिक शक्ति, आर्थिक शक्ति, सांस्कृतिक प्रभाव र राजनीतिक प्रभाव सबैभन्दा बढी देशमा फैलिएको छ, त्यसैलाई विश्व महाशक्तिको रुपमा बुझ्ने गरिएको छ । संस्कृतितर्फ अमेरिकाको भाषा, सिनेमाहरु र जीवनशैलीको प्रभाव विश्वमा छ । अमेरिकी सैनिकको उपस्थिति देशबाहिर ७० वटा मुलुक (टेरेटोरीसमेत) मा छ । अन्य देशका सेनासँग अमेरिकाको संयुक्त सैन्य गठबन्धन रहेको छ । विश्वको पहिलो अर्थतन्त्र अमेरिका हो । सन् १९९१ मा सोभियत संघ विभाजित भएपछि विश्व एक धुर्बीय भएको हो । त्यसपछि विश्वको महाशक्ति अमेरिका बनेको हो । विश्वमा पहिलो क्रम (फस्ट अर्डर) मा अमेरिका रहेको मानिन्छ । सन् २००१ बाट चीन अमेरिकाको चुनौतीको रुपमा आइरहेको छ । पछिल्लो २० वर्षमा चीनले तीव्रतर आर्थिक विकास गरिरहेको छ । चीनले कोभिडलाई अस्थायी नियन्त्रणमा राखी विभिन्न वस्तुहरुको निर्यात बढाइरहेको छ । अमेरिकामा भने संक्रमण फैलिरहेको छ । तसर्थ यो महामारीपछि अमेरिकाको बर्चस्व खस्केर चीन विश्वको महाशक्ति बन्नेछ भन्ने हलुका अनुमान कतिपयले गरेका छन् । कोभिडले चीनलाई थप केही क्षति पुर्याउँदैन र अमेरिकालाई एकदमै बढी क्षति पुर्याउँछ भन्ने निष्कर्षमा अहिल्यै पुग्न सकिंदैन । कोभिडको समयमा पनि अमेरिकाको गतिभन्दा चीनको गति अघि बढ्नु पुरानै निरन्तरता हो । चीनले सार्वजनिक गरेको तथ्यांकअनुसार संक्रमितमध्ये ५.६ प्रतिशतको मृत्यु भएको छ ।  एउटा देशको मात्र तथ्यांकको आधारमा समग्र मृत्युदर मान्दा यथार्थपरक नहुन सक्छ । त्यस्तै, जुनसुकै रोगका कारण मानिसको मृत्यु भए पनि उसलाई कोभिड समेत छ भने कोभिडको मृत्युमा गणना गर्ने गरिएको छ । कोभिड नभएको भए ती बिरामीको मृत्यु हुन्थ्यो या हुँदैन थियो भन्ने थाहा छैन । अमेरिकी रक्षा बजेटको तुलनामा चीनको तीन गुणा कम रहेको छ । अमेरिकाको रक्षा बजेट ७३२ अर्ब डलर छ भने चीनको २६१ अर्ब डलर छ । सन् २०१८मा अमेरिकाको कूल ग्राहस्थ उत्पादन २०.५४ ट्रिलियन डलर छ भने चीनको १३.६१ ट्रिलियन डलर छ । चीन र अमेरिकाबीच ग्याप (दूरी) धेरै रहेको कारण अमेरिका यथाअवस्था वा केही खस्कदो अवस्था र चीन तीव्र वृद्धिको अवस्थामा रहे पनि चीनले जित्न धेरै वर्ष लाग्ने देखिन्छ । चीनले कन्जुमर आइटम, होम एपलाइन्सेस, फेन्सी, बच्चाका खेलौना आदिको व्यापारमा सफलता पाएको छ । उच्च प्रविधियुक्त सामानहरु, हातहतियार, उपकरण, मेशिनरी जस्ता महत्वपूर्ण सामानको पेटेन्ट राइट र उत्पादनमा अमेरिका धेरै अगाडि छ । औषधी विज्ञानदेखि अन्तरिक्ष विज्ञानसम्म अमेरिकाको रिसर्च र आविस्कार चीनको तुलनामा कयौं गुणा अगाडि छ । ज्ञानको क्षेत्रमा चीन धेरै पछि छ । वास्तवमा वल्र्ड अर्डरमा अहिले पनि चीन दोस्रो स्थानमा छैन । दोस्रो स्थानमा रुस छ । अमेरिकाको स्थान चीनले लिन्छ भन्ने अनुमान हुन्छ तर रुसबारे चर्चा नै हुँदैन । चीन धेरै पछाडि रहेको र अहिले तीव्र रफ्तारमा दौडिएको कारण मानिसहरुको ध्यान त्यतातिर मात्र गएको हो । चीनले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमार्फत आर्थिक शक्ति हासिल गर्ने र बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई) मार्फत कुटनीतिक सम्बन्ध विस्तार गर्ने रणनीति लिएको छ । चीन र रुस राजनीतिक रुपमा मित्र शक्ति रहेको कारण विश्व राजनीतिमा आपसमा प्रतिस्पर्धा गरेको पाइदैन । सैन्य शक्ति, प्रविधिको आविस्कार र प्रयोग, अन्तरिक्ष खोज आदि विषयमा चीनभन्दा रुस धेरै अगाडि छ । रुस यसअघि विश्व शक्ति बनिसकेको राष्ट्र हो । रुसका राष्ट्रपति भ्यादिमिर पुटिन विश्वका शक्तिशाली नेताको रुपमा गणना हुँदै आएका छन् । रुस देश आफैंमा शक्तिशाली र नेता पनि एउटा शक्तिकै रुपमा रहेका छन् । हालै पुटिनले संविधान संशोधन गरेर आफू आजीवन देशको नेतृत्वमा रहने कानुनी व्यवस्था बनाएका छन् । पुटिनले रुसको पुराना विरासत फर्काउने सोच त बनाएका छैनन् ? रुससँग सबै क्षेत्रमा पुरानै शक्ति विद्यमान छ । ऊ त्यसमा टेकेर आक्रामक बन्न चाह्यो भने चाँडै अगाडि आउन सक्छ । चीनका राष्ट्रपति सि जिङ पिङले पनि आजीवन देशको नेतृत्व गर्न पाउने गरी संवैधानिक व्यवस्था गराएका छन् । उनी पनि उच्च व्यक्तित्व सहितका नेतामा गनिन्छन् । उतातिर अमेरिकाका राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प आफैंमा महत्वपूर्ण नेता होइनन् । अमेरिका देश मात्र शक्तिशाली छ । अमेरिका लोकतान्त्रिक मुलुक भएका कारण एक व्यक्तिले लामो समय शासन गरेर उसको प्रभाव विश्व राजनीतिमा पार्ने सम्भावना कम हुन्छ । यस अर्थमा रुस र चीनलाई शक्ति बढाउन अनुकूलता पर्दछ । यसअघि विश्व शक्तिमा रहेका बेलायत र जर्मनी अहिले दौडमा देखिंदैनन् । विश्व परिवेशमा बेलायत अमेरिकाको समर्थकको रुपमा रहेको छ । रुस र चीनभन्दा बढी बेलायत र अमेरिका एकाकार देखिन्छन् । जर्मनी भने अर्को मुलुकलाई आफ्नो साख सुम्पेर बसेको वा आक्रामक दुवै अवस्थामा छैन । तथापि जर्मनी पनि दौडमा निस्क्यो भने धेरैलाई चुनौती सिर्जना गर्न सक्छ । यूरोपमा अर्को शक्तिको रुपमा फ्रान्स रहेको छ । परम्परागत शक्ति फ्रान्स पनि कुनै बेला उठ्न सक्छ । फ्रेन्चहरुको राष्ट्रवाद र आफूहरुलाई उच्च मानव शभ्यता प्रतीक मान्ने उनीहरुको अहमताबीच कुनै महत्वांक्षी नेता जन्मिन सक्छ । चीनले आफ्नाे भाषा र संस्कृतिको प्रभाव विश्वमा फैलाउने प्रयत्न गरिरहेको छ । चाइना रेडियो इन्टरनेसनलले कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने भाषाको संख्या ६५ पुर्याइसकेको छ । वैदेशिक भ्रमण गर्नेमा पनि चिनियाँहरु आक्रामक देखिन्छन् । चिनियाँ भाषा सिक्ने र सिकाउने क्रम विश्वमा बढ्दो नै छ । तथापि अंग्रेजीको आवश्यकता र मोहलाई यसले कम भने गराउन सकेको छैन । कोभिडको कारण विश्वभर सरकारहरुको राजस्व खुम्चिने तर स्वास्थ्य सेवा र सामाजिक सुरक्षाको खर्च बढ्ने हुँदा कतिपय देशहरु ऋणमा डुब्न सक्छन् । यूरोपका केही देशमा ऋणले समस्या ल्याउन सक्छ । यदि देशहरु ऋण चुक्ता गर्न नसक्ने वा ऋण चुक्ता गर्न पुनः ऋण लिनुपर्ने (डेप्थ ट्रयाप) मा परे भने साहु मुलुकको अबाञ्छित प्रभावमा पर्न सक्छन् । तर पहिलो नम्बरको देश ५ औं नम्बरमा झर्ने र १० औं नम्बरको ५ मा उक्लने जस्तो गरी मुलुकहरुको दर्जा क्रम भत्कने सम्भावना देखिंदैन । कोभिडको कारण विश्वभर सरकारहरुको राजस्व खुम्चिने तर स्वास्थ्य सेवा र सामाजिक सुरक्षाको खर्च बढ्ने हुँदा कतिपय देशहरु ऋणमा डुब्न सक्छन् । यूरोपका केही देशमा ऋणले समस्या ल्याउन सक्छ । यदि देशहरु ऋण चुक्ता गर्न नसक्ने वा ऋण चुक्ता गर्न पुनः ऋण लिनुपर्ने (डेप्थ ट्रयाप) मा परे भने साहु मुलुकको अबाञ्छित प्रभावमा पर्न सक्छन् । तर पहिलो नम्बरको देश ५ औं नम्बरमा झर्ने र १० औं नम्बरको ५ मा उक्लने जस्तो गरी मुलुकहरुको दर्जा क्रम भत्कने सम्भावना देखिंदैन । चीन विश्व शक्ति हुने होडमा छ र भविष्यमा हुन पनि सक्छ तर कोभिडकै कारण विश्व शक्ति हुने कुनै आधार देखिन्न । राजनीतिक व्यवस्था चीनमा स्वास्थ्य सेवा सरकारी स्वामित्व छ । त्यहाँ नागरिक अधिकार सहजै दमन गर्न सकिने व्यवस्था छ । यसै कारण त्यहाँ कोभिड सहजै नियन्त्रणमा आयो भन्ने कतिपयको बुझाइ छ । स्पेनमा सरकारले निजी अस्पताल राष्ट्रियकरण गर्यो । यी लगायतका आधारमा सरकारी नियन्त्रण भएकै व्यवस्था उपयुक्त हो भन्ने पुष्टि भएको कतिपयको बुझाइ छ । त्यसको आधारमा अबको विश्वमा उदारवादी पुँजीवाद अन्त्य हुन्छ भन्ने अनुमान भएका छन् । जुन शासन व्यवस्था भएका मुलुकले कोभिडलाई सफलतापूर्वक व्यवस्थापन गर्न सक्छन्, त्यो शासन व्यवस्था बाँकी मुलुकले पनि अनुशरण गर्ने अनुमान गरिएका छन् । स्वास्थ्य र शिक्षा उदारवादी पुँजीवादी व्यवस्थामा पनि राज्यकै दायित्वभित्र राखिएको छ । यसका लागि शासन प्रणालीमा फेरबदलको आवश्यकता नै छैन । नेपाललगायत कतिपय देशमा सरकारी अव्यवस्था र कुशासनको कारण स्वास्थ्य सेवा अप्रभावकारी भएका छन् । यस घटनालाई देशमा निजी अस्पताल रहेका कारण स्वास्थ्य सेवा राम्रो भएन भन्ने निष्कर्षमा पुग्नु सही हुँदैन । कोभिड र त्यसको व्यवस्थापनको क्रममा हुने गल्ती कमजोरीका कारण बढ्ने गरिबी, बेरोजगारी, अभाव, मानसिक समस्या आदि विविध कारणले सामाजिक स्वरुपमा बदलाव आउन सक्छ । त्यसको कारण देश विशेषको शासन प्रणालीलाई असर पार्न सक्छ । त्यस्तै, सत्ता समीकरण र नेतृत्वमा फेरबदल हुन सक्छ । तर धेरै मुलुकले सही व्यवस्थापन गर्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । विश्वभर एउटै विधिमात्रै सही हुन्छ भन्न सकिंदैन । चीन, अमेरिका, जापान, दक्षिण कोरिया सबै देशका विधि ठीक हुन सक्छन् । जीवनशैली यो भाइरसले स्वरुप परिवर्तन गरेन वा गरे पनि नयाँ स्वरुपले खासै क्षति गरेन भने यसले मानिसको जीवनशैलीमा असर गर्ने छैन । यो रोगको वास्तविक मृत्युदर नै अहिले अनुमान गरिएभन्दा कम रहेछ भने जीवनशैली सामान्य हुनेछ । हरेक सिजनमा भाइरसले रुप फेरेर आउने र क्षति पनि बढी नै गर्ने भयो भने मात्र विश्वका मानिसको जीवनशैलीमा परिवर्तन आउने छ । यदि यस्तो अवस्था आउँछ भने अहिलेजस्तो मास्क, सेनिटाइजर, सामाजिक दूरी, साबुन पानी, उच्च सरसफाइ, अनलाइन सेवाको प्रवर्द्धन हाम्रो जीवनशैली बन्ने छ । भीडभाडमै रमाउनुपर्ने पार्टी डान्स, पौडी, पिकनिक जस्ता अनेकै हाम्रा गतिविधिको रुप पनि फेर्नुपर्नेछ । सिनेमा हल र स्कूलहरुको भौतिक संरचना फेरबदल हुनेछ । तथापि भाइरससँग सहज रुपले जीउन सक्ने कुनै विधि आविश्कार भएर जीवनशैली पुरानै लयमा फर्कन सक्ने सम्भावना पनि देखिन्छ । आर्थिक प्रभाव चिनियाँ कम्पनीहरु विश्वभरका कम्पनीमा सेयर लगानी र ठेक्का पट्टाको काम गर्न कोभिडभन्दा पहिलेदेखि नै आक्रामक छन् । कोभिडका कारण मूल्य घटेका यूरोपेली कम्पनीका सेयरहरु चिनियाँ कम्पनीले किनेका छन् । भारतीय कम्पनीमा पनि मूल्य घटेको बेला हिस्सेदारी बढाउन चिनियाँ कम्पनी अघि सरेका थिए । तर भारत सरकारले अनुमति बिना चीनले भारतीय कम्पनीको सेयर किन्न नपाउने कानुन जारी गर्यो । कोभिडको बेला चिनियाँ कम्पनीको हिस्सेदारी विस्तार भएको छ । यूरोपलगायतका ठूला कम्पनीमा ऋण लगानी गर्ने भने अमेरिकी बैंकहरु नै हुन् । कोभिडको प्रभावस्वरुप अहिले विश्वभर करोडौं मानिसले रोजगारी गुमाएका छन् । कयौं प्रकारका उद्योग व्यापार बन्द भएका छन् । यसले व्यक्ति र राष्ट्रहरुको अर्थतन्त्रमा प्रभाव पर्दछ । तर महामारीले युद्ध वा प्राकृतिक प्रकोपले जस्तो भौतिक संरचनाहरु समेत क्षति गर्दैन । त्यसैले यसबाट भएको आर्थिक क्षतिको भरण सहज र छिटो हुन्छ । रोगको कारण आर्थिक रुपले सक्रिय युवा शक्तिको खासै क्षति हुने देखिएको छैन । रोगले अस्वस्थ र वृद्धावृद्धालाई क्षति पु¥याएको छ । मानवीय दृष्टिकोणले यो क्षतिको उत्तिकै प्रभाव भए पनि आर्थिक दृष्टिकोणबाट प्रभाव पर्दैन । चिनियाँ कम्पनीहरु विश्वभरका कम्पनीमा सेयर लगानी र ठेक्का पट्टाको काम गर्न कोभिडभन्दा पहिलेदेखि नै आक्रामक छन् । कोभिडका कारण मूल्य घटेका यूरोपेली कम्पनीका सेयरहरु चिनियाँ कम्पनीले किनेका छन् । तर भारत सरकारले अनुमति बिना चीनले भारतीय कम्पनीको सेयर किन्न नपाउने कानुन जारी गर्यो । उता यूरोपलगायतका ठूला कम्पनीमा ऋण लगानी भने अमेरिकी बैंकहरुले नै गरेका छन्। बेरोजगारी समस्या समाधान गर्न कुनै देशलाई बढी ऋणको बढी भार पर्न सक्छ । कहीं मुद्रा स्फीति र कहीं मूल्य ह्रासको समस्या आउन सक्छ । तर यसले विश्वभर नै उथलपुथल ल्याउने स्थिति देखिंदैन । समस्याहरु सरकारहरुले विवेकसम्मत ढंगले समाधान गरेर केही वर्षमा सामान्य अवस्थामा फर्काउन सक्छन् । आर्थिक समस्यासँग जुँध्न विश्व बैंक, अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष, एसियाली विकास बैंकलगायत बहुपक्षीय संगठनहरु रहेका छन् । वैदेशिक रोजगारीमा निर्भर देशहरुलाई ठूलै समस्या पर्ला भन्ने अनुमान छ । तर स्थिति सामान्य भएपछि वैदेशिक रोजगार पुनः सुचारु भइहाल्छ । यो दीगो समस्याका रुपमा रहँदैन । वातावरणीय प्रभाव मानिसहरुले आफूले स्वाभाविक रुपले खानुपर्ने कुराभन्दा फरक कुरा खाने र गर्नुपर्नेभन्दा फरक काम गरेका छन् । मानिसले उपभोग नगरेका स्थानहरुमा प्राकृतिक रुपले पारिस्थितिक प्रणाली (इको सिस्टम) चलिरहेको थियो । त्यहाँ मानिसले जमिनको स्वरुप बदलेर उपभोग गर्ने, एउटा प्रजातिका रुख विरुवा नष्ट गरेर अर्को प्रजातिका रोप्ने, जीवजन्तुलाई बाधा पुर्याउने, मार्ने र खाने गरे । यसले गर्दा एक अर्का पारिस्थितिक प्रणालीलाई प्रतिकूल असर पर्न गयो । प्रकृतिमाथिको दोहोनको कारण समस्या आउँछ भन्ने मानव सभ्यतालाई पूर्व जानकारी भएकै कुरा हो । यो कार्य बढ्दो जनसंख्यालाई बचाउन र सुविधा दिनकै लागि भएको हो । त्यसैले अब मानिस प्राकृतिक जीवनशैलीमै फर्कने सम्भावना छैन । यो महामारीले थप प्रकृतिमैत्री हुन मानव सभ्यतालाई केही दबाब भने पर्नेछ । निचोड कतिपयले कोभिड विश्व महामारी घोषणा गर्नुपर्ने स्तरको रोग नै होइन भन्ने दाबी पनि गरिरहेका छन् । यसले प्रत्यक्ष रुपमा के कति क्षति गर्छ र यसको व्यवस्थापनको गल्ती कमजोरीबाट समेत गरी कूल क्षति कति हुन जान्छ भन्ने अहिले एकिन भएको छैन । यसले विश्वप्रणाली र मानव जीवनशैलीमा के कस्तो परिवर्तन निम्ताउँछ भन्ने अनुमान गर्न सकिने बेला अझै भएको छैन । तथापि अहिलेसम्म जे जति तथ्य पत्ता लागेका छन्, त्यसका आधारमा यो महामारीले विश्व प्रणालीमा तात्विक फेरबदल ल्याउने सम्भावना देखिंदैन । (यो लेख अप्रतिस्प्रधीको रुपमा प्रकाशन गरिएको छ- सम्पादक)

पृष्ठभूमि कोभिड १९ नामक भाइरसका कारण उत्पन्न महामारीले विश्वअर्थराजनीति, भूराजनीति र विश्वव्यापीकरणका क्षेत्रमा फेरबदल आउने प्रष्ट संकेत देखिन थालेका छन् । यो महामारीले चुनौतीको चाङ मात्रै थपेको छैन, प्रर्याप्त मात्रामा अवसरका ढोका पनि खोलिदिनेछ । चुनौतीसँगै आउने अवसरलाई हरेक देशले आ(आफनो अनुकुलतामा उपयोग गर्न सक्दा समृद्धिको शिखर चुम्न धेरै समय लाग्दैन । संसारको शक्तिशाली आतंककारीको रुपमा देखा परेको कोरोना भाइरसले स्वास्थ्य क्षेत्रको लगानीको सहि बिश्लेषण गरी अगाडि बढने नीति,योजना र कार्यक्रम बनाउन पर्याप्त धरातल खडा गरिदिएको छ । दिन दुई गुणा, रात चारगुणाका दरले बढीरहेको भाइरसको संक्रमणले विश्वव्यापी संकट निम्तिएको छ । महामारीवाट वच्न हाल सम्म खोप तथा औषधि बनेको छैन । व्यापार, व्यवसाय ठप्प पारेर आफनो र अरुको सुरक्षाका लागि घर भित्र बस्नु परेको छ । एकातर्फ तिव्र रुपमा वेरोजगारी वढेको छ भने अर्कोततर्फ सिमित उत्पादनले महङ्गी वढ्न थालेको छ । अवका केहि बर्ष महामारीले पुरयाएको क्षतिको पूर्ति गर्न लाग्नेछ । चीनको हुवान प्रान्तमा ३० डिसेम्बर २०१९ मा सामान्य रूघाखोकी र निमोनियाको लक्षणको रूपमा पहिलो पटक देखा परेको यो भाइरस कारण विश्वव्यापी महामारी फैलिएको घोषणा विश्व स्वास्थ्यसंगठनले २०२० मार्च ११ मा गरेको हो । भाइरस संक्रमित व्यक्तिको खोकी, हाछ्यु, सामान्य स्पर्ष र छोएको सामानवाट सहजै एक मानिसबाट अर्को मानिसमा सर्न सक्ने यहि भाइरसका कारण संक्रमित व्यक्तिको मृत्यु समेत हुने गरेको छ । लाखौ व्यक्तिको ज्यान लिएको यो भाइरसका कारण मानिसलाई मानसिक रोगी समेत बनाएको छ र त्यहि मानसिक रोगका कारण आत्महत्याका घटना देखिन थालेका छन् । यो भाइरसले मानिसलाई भौतिक र मानसिक रुपमा मात्रै कमजोर बनाएको छैन, मानिसका आर्थिक, राजनीतिक, सामाजिक, धार्मिक/सांस्कृतिक गतिबिधिलाई पनि ठप्प बनाइदिएको छ । कोरोना भाइरस र यसवाट लाग्ने रोगको प्रकृति लेखक यो भाइरस ३० डिसेम्बर २०१९ मा देखा परेको भएता पनि चीनमा यसको अत्यधिक प्रकोप भने १०–२२, जनवरी २०२० मा देखियो । चीनमा यो रोगको रिपोर्टिङ्ग सबै भन्दा बढी २३–२७ जनवरी २०२० मा भयो । चीनमा १ फेबुरवरी २०२० बाट भाइरसको संक्रमण दर कम हुँदै गएको छ । विश्वका अन्य मुलुकमा भने यो भाइरसको संक्रमण दर बढ्दै गएको छ । चीनको हुवान प्रान्तको एक मुख्य अस्पतालको तथ्याङ्कलाई हेर्दा जनवरी २०२० अन्त्यतिर प्रति दिन ५०० भन्दा बढी संक्रमित मानिस अस्पताल आउथे भने फेब्रुअरी २०२० को तेस्रो हप्तामा यो संख्या प्रतिदिन ५० जनामा झरेको थियो । अहिले चीनमा करिव शुन्य संक्रमित दर छ । उता अमेरिका, युरोप लगायतका मुलुक अहिले सबैभन्दा बढी संक्रमित र मृत्युदर भएका देशमा परिणत भएका छन । आजको दिनमा सबै भन्दा बढी संक्रमित र मृत्यु अमेरिकामा छ भने इटली, स्पेन, फ्रान्स, बेलायतमा संक्रमित र मृत्युको संख्या बढिरहेको छ । जोन्स हप्किन्स युनिभर्सिटीका अनुसार यो भाइरस कुनै जीवित जीव होइन, तर प्रोटीन अणु (आरएनए) हो जसलाई वोसो (लिपिडरफ्याट) को सुरक्षात्मक तहले ढाकिएको हुन्छ, जुन नाक वा मुख म्यूकोसाको कोषद्वारा अवशोषित गर्दा, तिनीहरूको आनुवंशिक कोड परिवर्तन गर्दछ । विघटन समय वर्तमान अवस्था र वातावरणमा रहेको तापमान, आर्द्रता र सामग्रीको प्रकारमा निर्भर गर्दछ । यो भाइरस धेरै कमजोर हुन्छ तर वोसो (फ्याट)को वाहिरी पातलो तहले यसलाई सुरक्षित गर्दछ । मानिसले करिव २० सेकेन्ड भन्दा बढी समय लगाएर हात रगड्दा सावुनमा रहेका रसायनले बोसोको सतहलाई भंग गर्छ जसले प्रोटीन अणु फैलिन्छ, आफैंमा बिच्छेद गर्दछ र क्रियाशिल रही रहँदैन । यो रोगबाट प्रभावित तथ्याङ्कलाई हेर्दा २ दिन देखि १०० वर्षका मानिसमा भाइरसको संक्रमण देखिएको छ । करिव ७८ प्रतिशत प्रभावित ३०–६९ वर्ष उमेर समूहका छन भने चीनको हुवेइमा मात्र ७७ प्रतिशत प्रभावित छन । यस रोगबाट प्रभावित मध्ये २२ प्रतिशत जति कृषक र मजदूर छन । यो भाइरसको संक्रमणका कारण ६० वर्ष माथिका उच्च रक्तचाप, मधुमेह, मुटुरोग, श्वासपश्वास, दम रोगका विरामीको मृत्यु दर उच्च छ । बालबालिका र २० वर्षभन्दा कम उमेरका मानिसमा संक्रमण ज्यादै न्यून छ । यो उमेर समूहमा यो रोग देखा परेका मध्ये पनि २.५ प्रतिशतमा मात्रै अलिक जटिल प्रकारको प्रभाव परेको पाइएको छ । यस समूहमा पर्नेको मृत्यु दर भने ०.२ प्रतिशत छ । जति उमेर बढ्दै गयो त्यति नै यो रोगको संक्रमण दर पनि बढेको पाइएको छ र मृत्यु दर पनि सोहि बमोजिम बढ्दै गएको अनुसन्धानबाट देखिएको छ । महिलामा भन्दा पुरूषमा हुने संक्रमण र मृत्यु दर बढी छ । पुरूषमा मृत्यु दर ४.७ प्रतिशत र महिलामा २.६ प्रतिशत छ । पेशागत रूपमा हेर्दा अवकास प्राप्त मानिसको मृत्युदर सबै भन्दा बढी अर्थात ८.९ प्रतिशत छ भने कुनै पनि दीर्घ रोग नलागेकाको मृत्यु दर १.४ प्रतिशत मात्र छ । त्यस्तै मुटु रोगीको मृत्यु दर सबै भन्दा बढी अर्थात १३.२ प्रतिशत, मधुमेह रोगीको ९.२ प्रतिशत, उच्च रक्तचाप भएकाको ८.४ प्रतिशत, श्वाप्रश्वास रोगीको मृत्युदर ८ प्रतिशत र अर्वुद रोगीको मृत्यु दर ७.६ प्रतिशत रहेको छ । समग्रमा यो रोगको संक्रमण दर र मृत्यु दरलाई विश्लेषण गर्दा महिलामा भन्दा पुरूषमा हुने संक्रमण र मृत्यु दर बढी छ । पुरूषमा मृत्यु दर ४.७ प्रतिशत र महिलामा २.६ प्रतिशत छ । पेशागत रूपमा हेर्दा अवकास प्राप्त मानिसको मृत्युदर सबै भन्दा बढी अर्थात ८.९ प्रतिशत छ भने कुनै पनि दीर्घ रोग नलागेकाको मृत्यु दर १.४ प्रतिशत मात्र छ । त्यस्तै मुटु रोगीको मृत्यु दर सबै भन्दा बढी अर्थात १३.२ प्रतिशत, मधुमेह रोगीको ९.२ प्रतिशत, उच्च रक्तचाप भएकाको ८.४ प्रतिशत, श्वाप्रश्वास रोगीको मृत्युदर ८ प्रतिशत र अर्वुद रोगीको मृत्यु दर ७.६ प्रतिशत रहेको छ । महामारीको विश्वव्यापी अवस्था सन २००३ मा देखिएको सार्स, सन २०१२ मा देखा परेको मार्स र सन २०१९ मा देखा परेको नयाँ कोरोना भाइरस एउटै परिवारका भाइरस हुन तर सार्स र मार्स मानिसबाट मानिसमा सरेको पाइएको थिएन भने यो नयाँ कोरोना भाइरस मानिसबाट मानिसमा सरेको अनुमान गरिएको छ । यी तिनवटा भाइरसको प्रभाव र मृत्यु दरलाई हेर्दा सार्स २६ वटा मुलुकमा फैलिएको थियो र यसको मृत्यु दर ९.६ प्रतिशत थियो, मार्स २७ वटा मुलुकमा फैलिएको थियो र यसबाट मृत्यु हुने दर ३४.४ प्रतिशत थियो । यो नयाँ कोरोना भाइरस ११४ वटा मुलुकमा फैलिसकेको छ भने मृत्यु दर ७ प्रतिशतको हाराहारीमा पुगेको छ । यो भाइरस केबाट र कोबाट शुरू भयो र अन्य मानिसहरूमा कसरी फैलियो भन्नेमा अनुसन्धानरत बैज्ञानिक निचोडमा पुग्न सकेका छैनन । कुनै पनि भाइरसबाट संक्रमित पहिलो बिमारीलाई इन्डेक्स केस भनिन्छ । पहिलो बिरामीबाट मात्र यो रोगपत्ता लगाउन सकिन्छ । तर वुहानमा फैलिएको यो भाइरसको पहिलो विरामी को हो भन्ने थाहा पाउन सकिएको छैन । यो पत्ता लगाउन नसक्नुको मूल कारण भनेको यो कोरोना भाइरस हो भन्ने पत्ता लगाउँदा धेरै वुवानबासीले ज्यान गुमाइसकेका थिए भने हजारौ मानिसमा यो रोग फैलिसकेको थियो । संसारमा आजसम्म देखा परेका अधिकांस भाइरस जङ्गली जनावरबाट आएको पाइएको छ । यो कोरोना भाइरस पनि जङ्गली जनावरबाटै उत्पत्ति भएको हो भन्नेबारेमा दुईमत छैन । तर कुन जङ्गली जनावरबाट यो भाइरस आएको हो भन्ने बारेमा भने वैज्ञानिक एकमत हुन सकेका छैनन् । आजसम्मको अध्ययन अनुसार ६ प्रकारका भाइरस मात्र मान्छेमा संक्रमण हुन्छन तर कोरोना भाइरस यो भन्दा फरक नयाँ प्रकारको भाइरसको रूपमा फैलिएको छ । यसले मान्छेमा संक्रमण गर्ने क्षमता अरु कोरोना भाइरस भन्दा तिब्र र धेरै छ । स्वास्थ्य विशेषज्ञहरुका अनुसार यो निकै भयानक छ । यसले संक्रमण गरिसकेपछि शुरू शुरूमा रूघालाग्ने, सुख्खा खोकी जस्तै लाग्ने, उच्च ज्वरो (१००.४ डिग्री सेल्सियस भन्दा माथि) आउँने, घाँटी दुख्ने, टाउको दुख्ने, सास फेर्न अत्यधिक गाह्रो हुने, नाकबाट सिंगान बगिरहने आदि लक्षण प्रमुख रूपमा देखा पर्दछन । अध्ययनअनुसार यो रोग हावाबाट भने सरेको पाइएको छैन । यो रोग मानिसमा सर्नको लागि प्रत्यक्ष रूपमा संक्रमित व्यक्तिको रयाल, सिगान, थुक, जुठो खानेकुरा, लगाएको कपडा, स्पर्स गरेको वस्तु, आदिबाट मात्र सर्छ । मानिसको शरिरमा यसको जीवाणु प्रवेश गरेको २ देखि १४ दिन भित्र यसको लक्षण देखा पर्दछन् । यो रोगको लक्षण देखा पर्ने समय अवधि मानिसको उमेर, शरिरमा रहेको रोग प्रतिरक्षात्मक क्षमता, शरिरमा रहेका दीर्घरोगको अवस्था, खानपान आदिका कारणले फरक फरक हुनसक्छ । यो रोगको लक्षण देखा परेका मध्येमा पनि करिव ८० प्रतिशत मानिसमा सामान्य प्रभाव परेको हुन्छ र सजिलै उपचार हुन्छ । करिव १४ प्रतिशतमा अलिक कडा प्रभाव परेको पाइएको छ र अक्सिन दिएर उपचार गर्नु पर्ने हुन्छ । करिव ६ प्रतिशतमा भने अत्यन्तै जटिल हुन्छ र आइसियुमा राखेर उपचार गर्नु पर्ने हुन्छ । यो रोगबाट जटिल अवस्थामा पुगेका विरामीको शरिरका बहु अङ्ग फेल हुने सम्भावना उच्च रहेकोले यो ६ प्रतिशतको समूहमा पर्ने विरामीको मृत्यु दर पनि उच्च छ । कारोना सक्रमणबाट बच्ने उपाय कोरोना रोगबाट बच्ने सबैभन्दा राम्रो उपाय भनेको ब्यक्तिगत सचेतना नै हो । जब ब्यक्ति सचेत, जागरूक र सक्षम हुन्छन धेरै समस्या र जोखिम स्वत न्युनिकरण हुन्छन र समाधान पनि तुरून्तै हात लाग्छन ।सामान्यतया एक मिटरको दुरीको बीचमा यसको संक्रमण सर्ने सम्भावना उच्च हुन्छ । त्यसैले बसमा यात्रा गर्दा, मानिसको भीडभाड लाग्ने बजारमा जाँदा, पसलमा जाँदा, सपिङ मल, सार्वजनिकस्थलमा हुने जात्रा, कार्यक्रम, सभास्थल लगायत मानिसको जमघट हुने क्षेत्रमा नै कोरोना चाँडै सर्ने जोखिम हुन्छ । त्यस्तै हामीले प्रयोग गर्ने मोवाइल, लिपिस्टीक, कलम, ल्यापटप, रुमाल, अरुको प्रयोग गर्ने गरेमा भाइरस सर्ने ठूलो सम्भावना र जोखिम हुन्छ । त्यस्तै बच्चालाई तेस्रो मान्छेले हत्तपत छुने गर्दा बच्चामा यो रोग सर्ने त्यत्तिकै ठूलो सम्भावना हुन्छ । पहिलो सचेतना भनेको रूघाखोकी लागेको मानिसको अगाडि नजाने हो र रूघा लागेको मानिससँग कम्तिमा एक मिटरको दूरी कायम राख्नुपर्छ । त्यसै गरी आफूलाई रूघाखोकी लागेको छ भने मास्क लगाउनुपर्छ । सामान्य मास्क लगाएर पनि अरूलाई सार्नबाट जोगाउन सकिन्छ। मास्क छैन भने कुइनोले छेकेर हाछ्युँ गर्नुपर्छ, त्यस्तो गर्न सम्भव नभए हातले छेकेर गर्नुपर्छ। तर हाछ्युँ गरी सकेपछि सकभर सावुनपानीले हात धोइहाल्नुपर्छ । सामान्य अवस्थामा पनि सबैले बेला बेलामा साबुन पानीले हात धुने बानी बसाल्नुपर्छ। हात धुँदा कम्तिमा २० सेकेन्डजति सबैतिर साबुन लगाएर मिच्नुपर्छ। यसो गरे आफू र अरूलाई जोगाउन सकिन्छ। हात धुन गाह्रो भयो भने हातको सबैतिर भिज्ने गरी सेनिटाइजरको प्रयोग गर्नुपर्छ तर सर्वसाधारणको लागि सेनिटाइजरको प्रयोग त्यति सम्भव छैन । यो भाइरसबाट सबैभन्दा बढि वृद्धवृद्धा, मुटु, मधुमेह, उच्च रक्तचाप, अर्वुध, दमका रोगीलाई जोगाउनु पर्छ। उनीहरूका अगाडि आफूले हाछ्युँ नगर्ने र सकेसम्म भीडभाडमा नजाने र नलैजाने गर्नुपर्छ । यदी जानै पर्ने भएमा सावधानीका उपाय अपनाउनै पर्छ । अनावश्यक रूपमा हात मिलाउनु हुँदैन । सकेसम्म नमस्कार गर्ने अथवा नछोइकन अरु अभिवादन गर्नु राम्रो हुन्छ । हातले मुख, नाक, आँखा छुने काम गर्नु हुँदैन र छुनै परेमा पनि छोइसकेपछि सफापानीले हात धुनु पर्दछ । विगतका महामारीे र तिनको प्रभाव विश्वले आजभन्दा करिव २ हजार वर्ष अगाडि नै महामारी भोगेको इतिहास हामीसामु छ । दुई हजार वर्षको इतिहासमा विश्वले २० वटा ठूला महामारी ब्यहोरेको छ भने यसबाट लाखौं मानिसले ज्यान गुमाइसकेका छन् । विश्वमा ठूलो माहामारी पहिलो पटक सन् १६५ देखि १८०सम्म एन्टोनाइन प्लेग महामारीको रुपमा फैलिएको थियो । यसबाट करिव ५० लाख बढी मानिसको मुत्यु भएको थियो। त्यसै गरी सन् ५४१ देखि ५४२ सम्म एसिया, उतर अफ्रिका, अरेबिया र यूरोपमा जस्टिनियन प्लेग महामारी दुई हजार वर्षको इतिहासमा विश्वले २० वटा ठूला महामारी ब्यहोरेको छ भने यसबाट लाखौं मानिसले ज्यान गुमाइसकेका छन् । विश्वमा ठूलो माहामारी पहिलो पटक सन् १६५ देखि १८०सम्म एन्टोनाइन प्लेग महामारीको रुपमा फैलिएको थियो । यसबाट करिव ५० लाख बढी मानिसको मुत्यु भएको थियो। फैलिएको थियो। यो रोगले सबैभन्दा बढी असर रोममा परेको थियो र यसबाट ५ करोड भन्दा बढी मानिसको मुत्यु भएको बताइन्छ। यसैगरी सन् १३४७ देखि सन् १३५१ सम्म चीनमा द ब्ल्याक डेथ महामारी फैलिएको थियो । मुसाबाट झिँगा हुदैं मानवजातिमा सरेको यो महामारीबाट लाखौ मानिसको मृत्यु भएको थियो । सन् १४९२ मा फैलिएको स्मल पक्स महामारीको रूपमा फैलिएर लाखौ मानिसको मृत्यु भएको थियो । १९औं शताब्दीमा भारतबाट शुरु भएको हैजा (कलेरा) सिंगो एसिया, यूरोप, उत्तर अमेरिका र अफ्रिकासम्म फैलिएको थियो। यसबाट त्यतिबेला १० लाख मानिसको मुत्यु भएको थियो। विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार अहिले पनि हरेक वर्ष १३ देखि ४० लाख मानिसलाई यो रोग लाग्ने गर्छ भने हरेक वर्ष एकलाख बढीको मृत्यु हैजाकै कारणले हुने गर्छ । सन् १९१८ देखि सन् १९२० सम्म स्पेनिस फ्लू महामारीको रूपमा फैलिएको फ्लू इतिहासमा पछिल्लो ५ सय वर्षमा देखिएको सबैभन्दा खतरानाक रोग हो। १९१८ फ्लू प्यान्डेमिक नामले चिनिएको यो रोगबाट ५० करोड मानिस संक्रमित भएका र ५ करोड मानिसले ज्यान गुमाएका थिए। त्यस्तै सन् १९५७ फेब्रुअरीमा सिंगापुरमा एसियन फ्लू (एच१एन१) महामारीको रूपमा फैलिएर ११ लाख मानिसको मुत्यु भएको थियो। सन् १९६८ जुलाईमा हङकङ फ्लूरएच३एन२ बाट १० लाख मानिसको मुत्यु भएको थियो भने स्वाइन फ्लू (एच१एन१) बाट ५ लाख बढी मानिसको मुत्यु भएको बताइन्छ। सन् २०१४ बाट सुरु भइ २०१६ सम्म जारी रहेको इबोला महामारीमा ११ हजार बढीको ज्यान गएको थियो । सन २०१९ को डिसेम्बरमा चीनबाट फैलिन शुरू भएको यो कोरोना भाइरस (कोभिड१९) ले संसारलाई लकडाउनमा राखेको छ । यसको रोकथाम कहिले र कसरी हुन्छ र कति मानिसले ज्यान गुमाउने छन भनेर अनुमान गर्न कठिन देखिन्छ । महामारीले विश्व समुदायमा ल्याएको चुनौति हालसम्म ११४ मुलुकमा यो रोगको प्रभाव फैलिएको छ । यो रोगबाट शुरूमा चीन सबै भन्दा बढी प्रभावित मुलुक चीन भए पनि उसले यसको उचित ब्यवस्थापन गरिसकेको छ । अन्य सबै मुलुकले भरमग्दुर कोशिस गरिरहेका छन । यो रोगको त्रासका कारण नेपालको राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, प्रशासनिक लगायतका क्षेत्र मारमा परिसकेका छन । यही रोगको त्रासका कारण नेपालको पर्यटन क्षेत्र कोमामा पुगिसकेको छ भने बैदेशिक रोजगार ठप्प जस्तै भएको छ । नेपालका भंसार नाका सुनसान छन जसको कारण दैनिक करिव एक अरव रूपैयाँ भन्दा बढी राजश्व गुमिरहेको छ । त्यस्तै नेपालको आन्तरिक बजार अस्तब्यस्त तर्फ उन्मूख भइरहेको छ । दैनिक उपभोगका सामान र औषधि लगायतका अत्यावश्यक बस्तुको हाहाकार हुने अवस्था सिर्जना भएको छ । सरकारी निकायबाटै एउटै विषयमा फरक फरक तथ्याङ्क र सूचना प्रबाह गर्नाले नागरिकमा झन बढी त्रास र असुरक्षाको आभास भइरहेको छ । अहिलेको आवश्यकता भनेको नागरिकको आत्मबल बढाउने, नागरिकलाई सकेसम्म बढी सुरक्षित राख्ने, देशको समग्र अवस्थामा फाइदा पुग्ने खालका सूचना प्रवाह गर्ने तर्फ सरकार केन्द्रित हुनै पर्ने देखिन्छ । यदि यही अवस्था ३४ महिना रहने हो भने नेपालमा कोरोना भाइरसले भन्दा पनि नागरिक भोकभोकै मर्नु पर्ने अवस्था आउन सक्छ । बैदेशिक रोजगारी बन्द भैरहेका छन्, ब्यापार ठप्प भएको छ, आन्तरिक उत्पादनबाट कुनै पनि क्षेत्रमा आत्मनिर्भर छैन, आयात पूर्ण बन्द भएको छ, भएका खेतबारी बाँझै छन । उत्पादनशील जमिन प्लटिङ्गका नाममा मरूभूमिमा परिणत भएका छन, कुनै पनि युवा घरखेती गरेर खान तयार छैनन भने भएका रोजगारी पूर्ण रूपमा बन्द हुने अवस्था छ । नयाँ रोजगारी सिर्जना हुने सम्भावना निकै कम छ । संसारका सबैभन्दा शक्तिशाली मुलुकपनि अन्य गरिब मुलुकबाट औषधि लगायतका सामाग्रीमा भर पर्नुपरिहेको छ । विश्व अहिले विश्वब्यापिकरणबाट घरब्यापिकरणमा परिणत भएको छ । संसारको कुनै शक्ति र कसैको कानूनले छेक्न नसक्ने शक्तिशाली तर सुक्ष्म भाइरसले संसारका करिव ७.५ अरव मानिसमा एकछत्र शासन गरिरहेको छ । एक सेकेण्डमा विश्वलाई ध्वस्त बनाउने घमण्डमा रहेका व्यक्तिलाई पनि आफ्नो घरको चारकिल्ला नाघेर जान र कसैसँग बोल्न, सम्पर्क गर्न नसक्ने अवस्थामा पुरयाइदिएको छ । मानिस आफना मौलिक र नैसर्गिक अधिकारको उपयोग गर्न नसकेर आफ्नो नाक, मुख, आँखा छोपेर आतंकित भइ बस्न बाध्य छन् । संसारको कुनै शक्ति र कसैको कानूनले छेक्न नसक्ने शक्तिशाली तर सुक्ष्म भाइरसले संसारका करिव ७.५ अरव मानिसमा एकछत्र शासन गरिरहेको छ । एक सेकेण्डमा विश्वलाई ध्वस्त बनाउने घमण्डमा रहेका व्यक्तिलाई पनि आफ्नो घरको चारकिल्ला नाघेर जान र कसैसँग बोल्न, सम्पर्क गर्न नसक्ने अवस्थामा पुरयाइदिएको छ । मानिस आफना मौलिक र नैसर्गिक अधिकारको उपयोग गर्न नसकेर आफ्नो नाक, मुख, आँखा छोपेर आतंकित भइ बस्न बाध्य छन् । कसैले कल्पनासम्म नगरेको र संसारलाई तहसनहस बनाउने गरी विश्वभर फैलिएको यो अतिशुक्ष्म भाइरसले अनगिन्ति चुनौती र अवसर पनि श्रृजना गरिदिएको छ । यसले अहिले संसारको राजनीतिलाई शुन्यमा झारेको छ भने आर्थिक गतिविधिलाई ठप्प पारेको छ । बैदेशिक तथा स्वदेशी, औपचारिक तथा अनौपचारिकसहित सबै प्रकारका रोजगारीमा प्रत्यक्ष प्रभाव पारेको छ । कृषि, उद्योग, बैदेशिक लगानी र सहयोग आदिक्षेत्रमा शिथिलता ल्याइ दिएको छ । वातावरण संरक्षण र वन विनास, सामाजिक र सांस्कृतिक रूपान्तरण, पूर्वाधार विकास, पर्यटन, अन्तर्रा्ष्ट्रिय ब्यापार, सुरक्षा, सार्वजनिक प्रशासनका क्षेत्र राष्ट्रिय प्राथमिकताबाट हराएका छन । मानिसको जीवनको मूल्य, जीवनशैली, स्वास्थ्य र सरसफाइ, आत्मनिर्भरतामा केन्द्रीत हुन झकझकाइरहेको छ । विश्वब्यापिकरण, शिक्षा र प्रविधिको प्रयोग, शासकिय प्रणाली, अर्थराजनीति, प्रकोपको पूर्वानुमान र व्यवस्थापन, आध्यात्मिकता आदिको क्षेत्रमा सम्बन्धित देश र नागरिकआफैले लगानी, संरक्षण र सम्बर्धनमा केही गर्नु पर्छ भन्ने मार्ग प्रशस्त गराइदिएको छ । राज्यर नागरिकको आचरण र नैतिकता, नीति निर्माण र योजना तर्जुमा, गरिवी र भोकमरी, सेवा प्रवाहको मोडालिटि, नेतृत्व निर्माण र कार्यशैली, खेलकुद, मनोरञ्जन, व्यापार, व्यवसाय संचालन, उपभोगशैलीमा यसले प्रत्यक्ष प्रभाव पारेर मानिसलाई आफ्ना भित्री आँखा खोलिदिएको छ । नेपालका अगाडि देखिएका चुनौति कोरोना भाइरसले नेपाल लगायतका मुलुकका लागि आन्तरिक एवं बाह्य रूपमा धेरै चुनौती थुपारी दिएको छ । यस महामारीले विश्वको शक्तिसन्तुलनमा समेत व्यापक परिवर्तन ल्याउने सम्भावना भएकोले विश्व राजनीतिलाई शन्तुलनमा राख्नु अहिलेको सबैभन्दा ठूलो चुनौती रहेको छ । त्यसै गरी आर्थिक विकासका विगतका गतिविधिलाई पुनस्र्थापना गरी थप अवसर सिर्जना गर्नु, विश्वमा भइरहेका रोजगारीका अवसरलाई पुनरजीवित गरी रोजगारीका थप अवसर सिर्जना गर्नु, दिगो विकासको लक्ष्य प्राप्तिका लागि नयाँ मार्ग पहिल्याएर कार्यान्वयन गर्नु अहिलेका चुनौती हुन । गरिवीको दरमा अहिले धेरै बृद्धि हुने सम्भावना भएकोले थप गरिवी बढ्न नदिइ गरिवी न्यूनीकरण गर्नु, सबै तहका शिक्षाका शैक्षिक क्यालेण्डर ध्वस्त प्राय भएकाले यसलाई पुनरजीवित गरी बालबालिले नैसर्गिक रूपमा पाउनु पर्ने शिक्षालाई कायम गर्नु, औषधि, खाद्यन्न लगायतका अत्यावश्यक बस्तुको उत्पादन, वितरण र पूर्ति सम्बन्धि कार्यलाई सुचारू गरी नागरिकको जीवनरक्षा गर्नु पनि अहिलेका चुनौती हुन । यसैगरी विपद्को पूर्वानुमान गरी यथासमयमा त्यसको व्यवस्थापनका लागि पूर्व तयारी, प्रविधिको विकास, जनशक्तिको व्यवस्थापन गर्नु, देश देश विच समन्वय, सहकार्य र सहयोगका लागि थप मार्गको पहिचान र विकास गर्नु, घरपालुवा र बन्यजन्तुको संरक्षण गरी पारिस्थितिक प्रणाली (इकोसिस्टम) लाई बचाइराख्नु पर्ने चुनौती पनि रहेका छन् । हातहतियार उत्पादन र युद्धको बदलामा शक्तिराष्ट्रलाई मानविय सेवामा लाग्ने वातावरणको निर्माण गर्नु, यस महामारीबाट उत्पन्न हुनसक्ने आन्तरिक र बाह्य द्वन्दलाई पूर्वानुमान गरी समयमै निरूपण गर्नु पनि अहिलेका चुनौती हुन । यो महामारीले ठूलो अर्थिक मन्दी ल्याउनेछ । यसलाई समयमै आंकलन गरी व्यवस्थापनका लागि उचित कदम चाल्नु, यस महामारीले विश्वको जनसंख्याको आकार, उमेर र लिङ्गिय संरचनामा असर पार्ने देखिएकोले यसलाई समयमै सम्बोधन गर्नु पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण छ । अहिले अन्य धेरै प्रकारका प्राकृतिक र मानविय कारणले विपद आउनसक्ने भएकोले त्यसको समयमै आंकलन र व्यवस्थापन गर्नु पर्नेछ । यो महामारीबाट नागरिकलाई बचाइ पूर्ववत रूपमा बाँच्न र काम गर्न सक्ने बनाउनु पर्नेछ । यो महामारीसँग संगै धेरै देशको सरकार र शासकिय प्रणाली पनि धरापमा पर्ने देखिएकोले त्यसको व्यस्थापन गरी गृह युद्ध र अन्य युद्दबाट विश्वलाई जोगाउनु पनि महत्वपूर्ण जिम्मेवारी हुन्छ । गरिव र साना अर्थतन्त्र भएका मुलुकले आत्मनिर्भर हुने क्षमताको विकास गर्नु पर्नेछ । नेपालको अर्थतन्त्रमा पार्ने प्रभाव तथा अवसर यो महामारीले नेपाललाई धेरै समस्या र चुनौती तत्कालका लागि एकै पटक थोपरिदिए पनि धेरै अवसरका ढोका खुल्ने सम्भावना छ । नेपालमा अहिले जनसङ्ख्याको ५७ प्रतिशत जनसङ्ख्या आर्थिकरूपमा सक्रिय छन । यसको ठूलो हिस्सा बैदेशिक रोजगारीका क्रममा विदेशमा र वैदेशिक रोजगारीमा जान तम्सिएको जनशक्ति हो । यो महामारीले विश्व अर्थ्तन्त्रमा मन्दी ल्याउने भएकोले उनीहरू मध्ये अधिकांशले बैदेशिक रोजगारी गुमाउने छन र स्वादेश फर्कने छन । उनीहरूले वैदेशिक रोजगारीबाट आर्जन गरेको ज्ञान, सीप, क्षमता र कलालाई देश विकास लगाउन सक्ने ठूलो सम्भावना छ । यो जनशक्तिलाई कृषि, घरेलु तथा साना उधोग, पर्यटन, पशुपालन, पूर्वाधार निर्माण, लगायतको क्षेत्रमा अवसर दिएर उनीहरूको जीविकोपार्जन ध्यान दिनु पर्नेछ । त्यसले यी क्षेत्रमा आत्मिनर्भरता कायम गर्न सकिने ठूलो अवसर सिर्जना हुन्छ । त्यस्तै अहिले करीव दश लाख जति शिक्षित र विधार्थी विदेशमा कामर अध्ययनमा छन । उनीहरूलाई पनि अहिले स्वदेशमा आकर्षित गर्न सकिने र उनीहरूको माध्यमबाट देशमा प्रविधिको विकास, शैक्षिक गुणस्तर, उद्यमशिलता, स्वास्थ्यको क्षेत्रमा सुधार, पूर्वाधार निर्माण, पर्यटनमा नयाँ मोडालिटि र अवसर, बस्तु र सेवाको गुणस्तरिय उत्पादन र बजारको विस्तार, बौदिक सम्पत्तिको विकास र विस्तार लगायतका क्षेत्रमा विकास गरी आत्मनिर्भर बन्नुका साथै विश्व बजारमा विक्री गर्न सकिने अवसर छन । नेपाललाई खाद्यान्न लगायत धेरै अत्यावश्यक बस्तुको अभाव छ र नेपाल प्राय सबै कुरामा परनिर्भर छ । नेपालमा कृषिक्रान्ति गरी कृषिमा आत्मनिर्भर हुन र विश्व बजारमा निकासीका लागि प्रविधिमैत्री खेतीमा नेपाली जनशक्तिलाई परिचालन गर्न, नेपालका जडिबुटीको विकास र विस्तार गरी वैदेशिक मुद्रा आर्जन गर्ने अवसर छ । सन १९९० पछि हाम्रा गाउँघर खाली हुन शुरू भएका थिए र अहिले करिव करिव बृद्धाश्रममा परिणत भएका छन । अहिलेको अवसरलाई हामीले समयमै व्यवस्थापन गर्न सकेमा हाम्रा गाउँघर पहिलेकै स्वरूपमा आउने छन, सबै खाली जमिन हरियाली बन्ने छन् , खेतबारी अन्नले ढाकिने छन, ग्रामिण पर्यटनको विकास हुनेछ, गाउँ गाउँमा होमस्टे खुलेर दुर्गम र विकट गाउँमा बसेर विदेशी मुद्रा आर्जन गर्न सक्ने अवस्था सिर्जना हुनेछ । अहिले नेपालीले खाडी मुलुकको ५० डिग्रीको तातोमा काम गरेर कमाएको भन्दा हजारौं गुणा बढी आम्दानी घरमै बसेर हुने छ र आफूलाई मात्र हैन अरूलाई पनि रोजगारी दिन हामी सक्षम हुने छौ । महामारीले सिकाएको पाठ र युगान्तकारी पहलको अवसर कोरोना भाइरस एक प्रकारको विश्वव्यापिकरणको उपज हो । जसरी विश्वव्यापिकरणमा राष्ट्रको सिमाना बिना कुनै रोकावट बस्तु तथा सेवा, पूँजी, श्रम र प्राविधिक ज्ञानको खुला आदानप्रदान भयो । यातायात तथा संचार प्रविधिको विकास र विस्तारले औद्योगिक बस्तु र सेवाको अन्तराष्ट्रिय विनिमयलाई सहज बनाइ उत्पादनका मुख्य साधन पूँजी र श्रमको पनि अन्तर्राष्ट्रियकरण गरेर गरिव र कमजोर मुलुकलाई नवउपनिवेशीकरण गरियो । त्यसरी नै संक्रमित मानिसको एक खोकी वा हाच्छ्युँले सबै प्रकारका मानिसलाई सखाप बनाउन सक्ने अति शुक्ष्म तर सर्वशक्तिमान कोरोना भाइरस विस्तार हुन पुग्यो । यस महामारीले हामीलाई उपयुक्त र राजनीतिक, प्रशासनिक संरचना, सुरक्षा, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध लगायतका सबै क्षेत्रमा आत्मनिर्भर र स्वतन्त्र बन्ने खालका राष्ट्रिय नीति, ऐन, कानून बनाउने अवसरको मूलबाटो खोलिदिएको छ, आवश्यकता छ केवल राजनीतिक इच्छाशक्ति, राष्ट्रिय भावना, समयको पालना, कुशल नेतृत्व र राष्ट्रिय एकताको । नेपाली हावापानी, वनस्पति र प्राकृति स्रोतले विश्वकै अद्दितिय स्रोत भएको मुलुक हो । यहाँ हामीले स्थानीय ज्ञान, सीप, प्रविधि र लगानीबाटै शिक्षा, स्वास्थ्य, पर्यटन, जडिबुटी, औषधि उपचार, फलफूल, तरकारी अन्नको उत्पादन गर्न सक्छौ । विशेष प्रकृतिका रोगका लागि हामीले यहाँ उपचार दिएर स्वास्थ्यको क्षेत्रमा नयाँसेवा दिन सक्छौ भने यसको माध्यमबाट पर्यटनको समेत विस्तार गरी वैदेशिक मुद्रा आर्जन गर्न सकिने अवसर छ । यसै गरी हाम्रा विदेशिएका सबै युवालाई स्वदेशमै रोजगारी सिर्जना गरी देशको राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, वातावरणिय, जैविक प्रविधि, कला संस्कृति, खाध्य सुरक्षा, पशुपालन, मत्स्य पालन,वनजङ्गल संरक्षण, जडिबुटीको उत्पादन, प्रशोधन र संरक्षण, दक्षजनशक्तिको विकास, गुणस्तरिय पूर्वाधारको निर्माण, गुणस्तरिय सार्वजनिक सेवाको प्रवाहको लागि उपयुक्त संरचनाको निर्माण, सेवा प्रवाहको लागि उपयुक्त प्रविधिको विकास र प्रयोग, सबै प्रकारको द्वन्दको अन्त्य गरी कुशल र सक्षम शासन प्रणालीको विकास गर्नअहिलेको महामारीले हामीलाई अवसरको श्रृजना गरेको छ । यस महामारीले हामीलाई उपयुक्त र राजनीतिक, प्रशासनिक संरचना, सुरक्षा, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध लगायतका सबै क्षेत्रमा आत्मनिर्भर र स्वतन्त्र बन्ने खालका राष्ट्रिय नीति, ऐन, कानून बनाउने अवसरको मूलबाटो खोलिदिएको छ, आवश्यकता छ केवल राजनीतिक इच्छाशक्ति, राष्ट्रिय भावना, समयको पालना, कुशल नेतृत्व र राष्ट्रिय एकताको । [email protected] यो लेख अप्रतिस्प्रधीको रुपमा प्रकाशन गरिएको छ- सम्पादक

काठमाडौं । विकासन्युजको स्वतन्त्र लेखन प्रतियोगिता ‘प्रतिस्पर्धी’ लेख/रचनाहरुको प्रकाशन पूरा भएर दोस्रो चरणमा प्रवेश गरेको छ । लेख/रचना प्रकाशनको पहिलो चरण पूरा भएसँगै मूल्याङकनको दोस्रो चरणमा प्रवेश गरेको छ । केही ‘अप्रतिस्पर्धी’ रचनाहरु प्रकाशनको क्रममा रहेका छन् । बैशाख ७ गते राति १२ बजेपछि प्राप्त रचनाहरु, एउटै लेखकले पठाएको एकभन्दा बढी लेख/रचनालाई अप्रतिस्पर्धी लेखनको रुपमा प्रकाशन गर्ने निर्णय भएको आयोजक विकास मिडिया प्रालिले जनाएको छ । विकास न्युजडटकमले चैत २० गते सार्वजनिक सूचना प्रकाशित गरी ‘कोरोना महामारी र हाम्रो भविष्य’ विषयमा लेख/रचना प्रतियोगिता गर्ने जानकारी गराएको थियो । प्रतियोगितामा प्रथम हुने लेख/रचनाले १ लाख रुपैयाँ नगदसहित सम्मान प्राप्त गर्नेछ । यस्तै, दोस्रो हुनेले ५० हजार र तेस्रो हुनेले २५ हजार रुपैयाँ नगद र सम्मान प्राप्त गर्नेछ । निर्धारित समयभित्र १०५ जना लेखकले १ सय ११ वटा लेख/रचना पठाएर प्रतिस्पर्धामा भाग लिएका थिए । प्राप्त लेख/रचनाहरु इमेलमा प्राप्त मिति र समयका आधारमा क्रमागत रुपमा सूचिकरण गरिएको थियो । पहिला प्राप्त रचनालाई पहिला नै प्रकाशन गर्ने विधिमा गएकोले कुनै पनि लेखकले दुई वा सोभन्दा बढी रचना पठाएको अवस्थामा पहिलो प्रकाशनलाई प्रतिस्पर्धामा सहभागी गराइएको छ । प्रतिस्पर्धाको लागि १ सय ११ वटा लेख/रचनाहरु प्राप्त भएकोमा ९६ वटा प्रतिस्पर्धीका रुपमा प्रकाशित भएका छन् । सकेसम्म प्राप्त सबै लेखनहरुलाई प्रकाशित गर्ने र लेखकहरुलाई प्रोत्साहित गर्ने हाम्रो प्रयास रह्यो । तर, कपीमा लेखेर फोटो खिचेर वा स्क्यान गरी इमेल गरेका वा पुनः टाइप गर्नु पर्ने खालका लेख/रचनालाई प्रतिस्पर्धामा सहभागी गराइएन । यस्तै, विदेशी लेखक वा अन्य संस्थाको वेवसाइटबाट पुरै अनुच्छेद नै नेपालीमा उल्था गरिएको भेटिएका लेख/रचनाहरु प्रकाशन गरिएन । धेरै अंग्रेजी शब्दहरु प्रयोग भएका, तथ्यगत रुपमा गलत भेटिएको एवं स्वतन्त्र लेखन प्रतियोगिताबारे प्रकाशित सूचनामा उल्लेखि शर्तहरु पूरा नभएका लेख/रचनाहरु प्रकाशित हुन सकेनन् । विकासन्युज डटकमको विशेष अनुरोधमा ‘कोरोना महामारी र हाम्रो भविष्य’ विषयमा लेखिएका लेखन, लेखकको स्वेच्छामा वा समय नाघेपछि प्राप्त सोही विषयका लेखनहरु, एउटै लेखकको दोस्रो वा तेस्रो लेखनहरु स्वतन्त्र लेखन प्रतियोगिता पेजमा अप्रतिस्पर्धीको रुपमा प्रकाशित गर्ने नियम बनाइएको छ । यस्ता लेखनको अन्त्यमा अप्रतिस्पर्धी लेखन भनी उल्लेख गरिएको छ । ‘पहिलो चरणको मूल्याङ्कनमा छनौट भई प्रकाशित ९६ लेख/रचनाका लेखक/सर्जकहरुलाई हामी बधाई दिनु चाहन्छौं, दोस्रो र तेस्रो चरणको मूल्याङ्कनमा उहाँहरुलाई सफलताको शुभकामना,’ विकास मिडियाका प्रबन्ध निर्देशक रामकृष्ण पौडेलले भने । ‘प्राप्त लेख/रचनालाई पहिलो चरणमा हामीले प्रकाशनयोग्य छ कि छैन भनेर मात्र मूल्याङ्कन गरेका छौं, दोस्रो चरणमा पाठक मूल्याङ्कनलाई निश्चित अंक दिँदै प्रकाशित लेख/रचनाको गुणस्तर मूल्याङ्कन हुनेछ, असार १५ गतेसम्म विकासन्युजको वेबसाइट, फेसबुक र ट्वीटर पेजमा आएका प्रतिक्रिया तथा सेयर संख्यालाई मूल्याङकनको रुपमा हेर्नेछौं,’ विकासन्युजडटकमका सम्पादक शिव सत्यालले भने । प्रथम, द्वितीय र तृतीय हुने लेख/रचनाका अतिरिक्त आलेख, निबन्ध, कथा र कविता विधाका उत्कृष्ट लेख/रचनालाई पुरस्कृत गरिनेछ । त्यस्तै, सर्वाधिक सेयर भएको र सर्वाधिक प्रतिक्रिया प्राप्त लेखनलाई पनि पुरस्कृत गर्ने योजना रहेको आयोजक विकास मिडिया प्रालिले जनाएको छ । असार १६ गतेपछि तेस्रो चरणको मूल्याङकन शुरु हुने र उत्कृष्ट लेखनको अन्तिम छनौट असार २९ गते भानुजयन्तीको दिन हुने कार्यतालिका रहेको छ । यस्ता छन् लेख/रचनाहरु नजन्मदैको युद्ध विनासपछि अर्को विकास कोरोना र विश्व : हिजो, आज र भोलि भोक सबैभन्दा ठूलो शत्रु प्रविधिमा आधारित व्यवसायमा छलाङ वसुधैव कुटुम्बकम नेतृत्वको दृढ इच्छा शक्तिकाे खाँचाे देशमा स्मार्ट सिटी होइन स्मार्ट कृषिको विकास हुनेछ त्रासोन्मुख कोरोना र अर्थतन्त्र अत्याचारी कीट कस्ले पठायो ? (भिडियाेसहित) पाचौँ  युग अवसरहरुले ढकढक्याउँदै हाम्रा ढोका मानव भविष्य हजुरबा, म र छाेरी अर्थत्रन्त्र चलायमान बनाउने र भोकमरीबाट बचाउने चुनौति ग्लोबल थिंकिङ र ग्लोबल गभर्नेन्सकाे आवश्यकता मान्छेमा अन्तर्निहित जिजीविषा र प्रकृतिकाे नियम हतियार र सम्पत्ति भन्दा एक मुठ्ठी सास ठूलाे डामाडोल अर्थतन्त्र र हाम्रो कार्यशैली साबुनपानीमा निर्भर चिकित्सा विज्ञान र अबका चुनाैतिहरू रानी माहुरीहरु मानवीय अस्तित्व विरुद्धकाे काँडेतार र नेपालले अबलम्बन गर्नुपर्ने बाटाे नसाेचेकाे वर्तमान र भविष्यकाे बाटाे आत्मनिर्भरताको बाटोमा कोरोना भाईरस कोरोना एक अवसर कोरोना भाइरसले हजूर कोरोना भगाऔं एकताले बन्छ सुन्दर संसार सन्ततीका लागि राम्रो पूर्खा बन्ने समय भात खाने अवसर र छाेराकाे खुशी नेपालीकाे उत्कृष्ट माैलिकता, उल्टो मानो चल्ला भाेकमरी चल्दैन भय अनि उपाय विपद्को पीडा र बन्दाबन्दीको उपचार मानव जातिमा थपिएका चुनौति चुक्चुकाउँदै मनहरू कोभिड उन्नाईस भाइरस लामाे प्रतिक्षा, ठूलाे क्षति जीवित भगवानहरू जीवात्मा धर्तीका सेता फूलहरु ढुङ्गामा पीपल र महामारीमा मानिस कोरोनाकाे बहुआयामिक प्रभाव, मानवीय संकट र सन्देश सँधै रात हुँदैन, भाेलि उज्यालो अवश्य हुनेछ भविष्यको चिन्ताले वर्तमान खेर नफालौं आध्यात्मिक चेतना र स्थानीय स्रोतसाधनको प्रयोग खुशी खोस्न दिन्नौ कोरोना तिमीलाई स्वार्थको अन्त्य सडकमा रुमल्लिएको देश हामी मर्दैनौं, बलियो भएरै छोड्छौं आँखा आजै खुल्न सके, जीवन बाँकी र’ला उता इभानाकाे बा र भाइ विते, यता दुधे बच्चा र सुत्केरी भोकै सन्त्रास लम्बिएकाे लकडाउन र आत्तिएकाे समाज पर्यावरण सरंक्षण, प्राथमिकतामा रुपान्तरण, परिस्कृत जीवनशैली प्रकृतिलाई पिंजडामा राख्न खाेज्दा २०४० विचलित हैन, धैर्यवान बनौँ बालबालिकालाई प्रकृतिप्रेमी र माटोप्रेमी बनाऔं मानिसको व्यवहारमा स्थायी परिर्वतनको आवश्यकता प्रलय सत्व भोजन गराैं, स्वास्थ्यमा लगानी बढाऔं ‘सकारात्मक’सँग त्रसित मान्छे कोरोना भाईरस विरूद्ध डटेर लडौं सुन्दर बिहानी आउँदैन महामारी कहिल्यै पनि, बाजा बजाएर भुङ्ग्राेमा हर्कमान जैविक युद्धमा गुज्रिएको विश्व विपद्, प्रकृति र संस्कृतिको अकंगणित प्रजातान्त्रिक महामारी र सेतो कम्व्याटका सिपाही पैसा, पद र यशको लालशामा आशावादी मनुष्य निरर्थक मानव निर्मित सीमाना र सुरक्षा घेरा केपी ओलीलाई डोनाल्ड ट्रम्पकाे बधाई विश्वबन्धुत्वको भावनामा आगामी यात्रा युद्ध हारेर कोठाभित्र थुनिएकाे मान्छे मानव जातिको घमण्ड र अभिमान माथि प्रहार कारुणिक अवस्थामा मानव सभ्यता आफू बचौं र अरुलाई पनि बचाऔं प्राथमिकतामा व्यक्तिगत सिर्जनशीलता र आत्मनिर्भर समाज कमजाेर स्वास्थ्य युद्ध कवच अबको प्रमुख एजेन्डा ‘सार्वजनिक स्वास्थ्य’ विनाश विनाको विकास उत्तम विकल्प काेराेना कहर र मान्छेकाे धरातल अनाथ गरिबी र कोरोना मानवलाई संकट, धर्तीलाई लाभ विपद्काे सामना गर्न सबैभन्दा उपयुक्त ठाउँ पृथक तरिकाले उदाउँदै विश्व मजवुत आत्मविश्वास र सम्वृद्धिकाे यात्रा शहर केन्द्रित संस्कृतिमा धक्का, गाँउ नै सुरक्षित आणविक हतियार, ठूला अस्पताल र धर्मगुरुको के काम ? लाल–सलाम … समृद्धि र वर्वादीकाे दोबाटोमा उभिएकाे नेपाल पूर्वीय दर्शन उदाउँदै, निभेकाे चुलाे बल्दै आम्दानी शुन्य हुँदै, चुनाैति अझ थपिदै प्रकृतिमाथि न्याय गराैं, जित मान्छेकै हुनेछ