काठमाडौं । नेपाली राजनीतिमा भीम रावल र नारायणकाजी श्रेष्ठ दुवै जनालाई दृढ विचार, राजनीतिक संगठन र वैचारिक स्पष्टताका कारण चिनिन्छ । तर, पछिल्लो समय एकीकृत भएर बनेको नेपाली कम्युनिष्ट पार्टीभित्र यी दुई नेताको स्थान र प्रभावमा उल्लेख्य भिन्नता देखिएको छ ।
बुधबार नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीमा समायोजन हुँदै भीम रावल छैटौं वरियताका नेता बनेका छन् । पूर्वउप-प्रधानमन्त्री तथा नेकपा एमालेका उपाध्यक्ष समेत रहेका रावललाई सशक्त बौद्धिक र विचारवान नेताको रूपमा चिनिँदै आएको छ । पार्टीमा नीति, सिद्धान्त र विचारमा कठोर मान्यता राख्ने नेताका रूपमा उनको छवि रहेको छ । उनी सुदूरपश्चिमको पहाडी जिल्ला अछामबाट उठेका नेता हुन् । उनले विद्यार्थी आन्दोलनदेखि संसदीय राजनीतिसम्म लामो यात्रा तय गरेका छन् ।
हाल बनेको नयाँ नेपाली कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्व संरचनामा उनी अर्का नेता नारायणकाजी श्रेष्ठभन्दा एक तह तल परेका छन् । रावल नेतृत्वको तहमा छैटौं स्थानमा परेपछि उनको यो स्थिति राजनीतिक वृत्तमा चर्चा र बहसको विषय बनेको छ ।
रावलको राजनीतिक यात्रा २०३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलनको समयदेखि सुरु भएको हो । उनी कम्युनिस्ट आन्दोलनसँग बाल्यकालदेखि नै जोडिएका थिए । लामो भूमिगत संघर्ष, राजनीतिक प्रतिरोध र जनआन्दोलन हुँदै उनले एमालेमा महत्त्वपूर्ण स्थान बनाएका थिए ।
रावल विसं २०५१ सालमा पहिलो पटक प्रतिनिधिसभा सदस्य निर्वाचित भए । त्यसपछि पटक–पटक सांसद, मन्त्री र उपप्रधानमन्त्रीसम्मको यात्रा उनले तय गरे । नेपालको संविधान निर्माण प्रक्रियामा समेत उनले बौद्धिक र वैचारिक भूमिकाको निर्वाह गरे ।
पार्टीभित्र उनी आफ्नो सिद्धान्तमा अडिग, अनुशासनप्रिय र आलोचनात्मक सोच राख्ने नेताका रूपमा परिचित छन् । तर, यही स्वभावका कारण कहिलेकाहीँ उनी शीर्ष नेतृत्वसँग ठोक्किने, पार्टीमा असहमति राख्ने नेता भनेर चिनिन थाले । नेकपा एमालेमा रहँदा अध्यक्ष केपी शर्मा ओली नेतृत्वकालमा पनि रावलले खुलेर प्रश्न उठाए । जसका कारण उनी पार्टीको निर्णय प्रक्रियाबाट क्रमशः टाढा पारिए ।
राजनीतिमा रावलको सादगी, पढाइप्रति रुचि र संगठनात्मक सोचले उनलाई एक किसिमको बौद्धिक नेता बनाएको छ । विसं २०४६ सालको जनआन्दोलनपछि नारायणकाजी श्रेष्ठको नाम क्रियाशील वाम राजनीति भित्र दृढ रूपमा स्थापित भएको हो । पछि उनी प्रचण्डसँग नजिकिएर माओवादीको मुख्य भूमिकामा देखा परे ।
श्रेष्ठले सधैं वार्ता र संगठनात्मक संरचनामा सन्तुलन कायम गर्न सधैं भूमिका खेले । २०६२/६३ को जनआन्दोलनमा उनले माओवादी र सात पार्टीबीच पुलको काम गरे । यही कार्यशैलीले उनलाई वार्ताको राजनीतिज्ञको रूपमा स्थापित गर्यो ।
सार्वजनिक रूपमा श्रेष्ठलाई धेरैले व्यवहारिक नेता र सहमतिको राजनीतिज्ञ भनेर बुझ्छन् । उनी वैचारिकभन्दा पनि व्यवहारिक निर्णयमा जोड दिने नेता हुन् । यही कारण, एकता प्रक्रियामा उनले सन्तुलन मिलाउँदै सबै पक्षलाई सन्तुष्ट राख्ने प्रयास गरे । जसले उनलाई नयाँ पार्टीमा पाँचौ तहको हैसियतसम्म पुर्यायो ।
भीम रावल र नारायणकाजी श्रेष्ठ दुवैको राजनीतिक मूल आधार वाम विचारधारा हो । तर, तिनीहरू वाम राजनीतिभित्रका दुई फरक प्रवृत्तिका प्रतिनिधि हुन् । रावल सिद्धान्तवादी, कठोर र विचारमा अडिग नेता हुन् भने श्रेष्ठ व्यवहारिक, सम्झौतामा सक्षम र शक्ति सन्तुलनमा लचिलो नेता मानिन्छन् ।
रावल पार्टीभित्रका नीतिगत गल्तीहरूबारे खुलेर बोल्ने गर्छन् । जसले उनलाई सैद्धान्तिक नेता बनायो । तर व्यवस्थापनमा चुनौती पनि दियो । पार्टी नेतृत्वले प्रायः उनलाई असहमतिपूर्ण नेताका रूपमा लिन्छ, जसले निर्णय प्रक्रियामा उनको उपस्थितिलाई सीमित बनाएको छ ।
विपरीत रूपमा श्रेष्ठको शैली समन्वयात्मक छ । उनी असहमतिका बीच पनि सहमतिको बाटो खोज्छन् । यही प्रवृत्तिले उनलाई पार्टीको सबै तहमा स्वीकृत बनायो । जब एकता प्रक्रियामा नेतृत्व बाँडफाँडको कुरा आयो, श्रेष्ठ रावलको नेता बने रावल एक तह तल राखिए ।
एकतापछि बदलिएको सन्तुलन
एकीकृत नेपाली कम्युनिष्ट पार्टीको गठनपछि शीर्ष तहमा ६ जना प्रमुख नेताको नाम टुंगोमा आयो । तीमध्ये संयोजक प्रचण्ड, सहसंयोजक माधव नेपाल त्यसपछि वरिष्ठ नेता झलनाथ खनाल, खनाल पछिको चाैंथो वरीयतामा बामदेव गौतम, पाँचौं वरीयतामा श्रेष्ठ र त्यसपछि रावल छैटौं स्थानमा रहेका छन् ।
यो संरचना बनाउँदा वैचारिक योगदानभन्दा पनि शक्ति सन्तुलन, संगठनात्मक सन्तुलन र क्षेत्रीय प्रतिनिधित्वलाई प्राथमिकता दिइएको देखिन्छ । रावलका समर्थकहरूले भने यो व्यवस्थालाई अन्यायपूर्ण भनेर व्याख्या गरेका छन् । उनीहरू भन्छन्, ‘राजनीतिक दृष्टिले जनाधार र योगदानका हिसाबले पनि भीम रावल कम्तीमा तेस्रो तहमा हुनुपर्दथ्यो ।
तर, पार्टीभित्र अर्को धारणा पनि छ, रावलको अडिग स्वभाव र असहमतिपूर्ण शैलीले नेतृत्वमा सहयोगी भूमिका खेल्न कठिन हुन्छ, त्यसैले उनलाई सन्तुलित स्थान दिइएको हो ।
रावलको पछिल्लो स्थानलाई कतिपयले घट्दो शाखका रूपमा देखिरहेका छन् । तर केही विश्लेषक भने यो अस्थायी व्यवस्थापन रहेको तर्क गर्छन् । राजनीतिमा विचार र स्थायित्व दीर्घकालीन पूँजी हुन् । जसको मूल्य तुरुन्तै होइन, समयले तय गर्छ । रावल अहिले पनि पार्टीभित्र वैचारिक रूपमा सबभन्दा स्पष्ट र अनुशासित नेतामध्ये एक छन् ।
श्रेष्ठ अहिले पार्टीको व्यवस्थापन अग्रसर छन् । माओवादी र एमाले दुवै पृष्ठभूमिका कार्यकर्तालाई सन्तुलनमा राख्न उनले भूमिका खेलिरहन सक्छन् । तर, व्यवहारिक राजनीतिमा सन्तुलन कायम राख्ने क्रममा विचारगत गहिराइ हराउने खतरा पनि देखिन्छ । जुन ठाउँमा रावल बलिया छन् ।
त्यसैले, आजको दिनमा श्रेष्ठ शक्ति सन्तुलनका हिसाबले अगाडि देखिए पनि दीर्घकालीन विचार र राजनीतिक इमानदारीताका हिसाबले रावल अझै पनि ठूला राजनीतिक पूँजीका धारक मानिन्छन् । श्रेष्ठ पनि उपप्रधानसहित गृहमन्त्रालयको नेतृत्व गरिसकेका नेता हुन् ।
भीम रावल र नारायणकाजी श्रेष्ठ दुई फरक धारका तर एउटै लक्ष्यका राजनीतिज्ञ हुन् । रावलले विचार र सिद्धान्तको राजनीति प्रतिनिधित्व गर्छन्, जबकि श्रेष्ठले व्यवहार र सन्तुलनको । पार्टीभित्र सधैं यस्तो द्वन्द्व रहन्छ । अव सवाल छ विचारमा अडिने कि व्यवस्थापनमा समाहित हुने ? यो द्वन्द्वले नै पार्टीलाई सशक्त पनि बनाउँछ, कमजोर पनि ।
रावल अहिले संगठनभित्र पदमा तल परे पनि राजनीतिक इतिहासमा उनको भूमिका अझै उच्च छ । श्रेष्ठले तत्कालीन शक्ति सन्तुलनमा उचाइ पाएका छन् तर दीर्घकालीन इतिहासले उनीहरूको योगदान बराबरी मापन गर्नेछ ।
