काठमाडौं । तीन वर्ष पहिले नेकपा माओवादी केन्द्रका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहल प्रचण्डले आफ्ना सबै अङ्ग दान गर्ने घोषणा गरे । शहीद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्रले एक हजार मिर्गौला प्रत्यारोपण सम्पन्न गरेको उपलक्ष्यमा आयोजित कार्यक्रमलाई सम्बोधन गर्दै प्रचण्डले आफ्नो मृत्यु पश्चात् शरीरका सबै अङ्ग दान गर्ने घोषणामात्र गरेनन् कागजमा हस्ताक्षर गरेर अस्पतालका निर्देशक पुकार श्रेष्ठलाई बुझाए । ७१ वर्षका प्रचण्डले हरेक व्यक्तिले आफ्नो अङ्ग मरणपछि दान गर्न सक्ने भन्दै अन्य व्यक्तिलाई पनि दान गर्न आग्रह गरेका थिए ।
कांग्रेस महामन्त्री गगन थापा २०७३ सालमा स्वास्थ्य मन्त्री हुँदा आफ्ना सबै अङ्ग दान गर्ने घोषणा गरेका थिए । स्वास्थ्य दिवसको अवसरमा आयोजित कार्यक्रममा उनले आफ्नो मृत्यु पश्चात् आफ्ना सबै अङ्ग दान गर्ने घोषणा मात्र गरेनन् उनले पनि लिखित दस्तखत गरेका छन् । मुटु, फोक्सो, कलेजो, प्याङ्क्रियाज र मिर्गौला लगायतका अङ्ग दान गर्ने सम्झौता गरेका छन् । अहिले उनी ४९ वर्षका छन् ।
२०७९ सालमा संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उडड्यन मन्त्री बनेका जीवनराम श्रेष्ठले पनि शरीरका सबै अङ्ग दान गर्ने भन्दै मन्जुरीनामा बनाइ हस्ताक्षर गरिसकेका छन् । ‘मेरो मृत्युपश्चात् शरीरका सबै अङ्ग झिकी आवश्यक भएका जुनसुकै बिरामीलाई प्रत्यारोपण गर्न मेरो मन्जुरी छ,’ अङ्गदान गरिसकेका हरेक व्यक्तिले मन्जुरीमा पत्रमा यस्तै कुरा लेखेरै हस्ताक्षर गरेका छन् ।
कोशी प्रदेश सभाका पूर्वसभामुख बाबुराम गौतम, विराटनगर महानगरपालिकाका प्रमुख नागेश कोइराला, ताप्लेजुङको फुङलिङ नगरपालिका प्रमुख अमिर मादेनले पनि २०७९ सालमै अङ्गदान गर्ने घोषणा गरिसकेका छन् ।
राजनीतिज्ञले मात्र होइन अन्य सर्वसाधारणदेखि विशेषज्ञहरू पछिल्लो समय आफ्नो मृत्यु पश्चात् आफ्नो शरीर दान गर्न राजी भएको मन्जुरीनामा पत्रमा हस्ताक्षर गरिरहेका छन् ।
मरेपछि माटोमा मिसिएर जाने शरीरले जीवित व्यक्तिको शरीरलाई राहत पुग्ने थाहा भएपछि अहिले नेपाली जीवितै भएको बेला लिखित हस्ताक्षर गरेरै अङ्ग दान गर्न थालेका छन् । अङ्गदानको कुरा बुझिसकेका धेरै व्यक्तिले आफू जीवितै रहँदा कुनै कारण आफ्नो मष्तिष्क मृत्यु भयो भने शरीरमा काम लाग्ने अङ्ग अर्को व्यक्तिलाई दान गर्ने क्रम बढेको छ । स्वास्थ्यका कुनै कार्यक्रममा पुगेर होस् या गोप्य रुपमा मानिसहरू आफ्नो मरणपछि अङ्ग दान गर्ने भन्दै घोषणा गरिरहेका छन् ।
२८ सय हाराहारीको मन्जुरीमा हस्ताक्षर
उल्लेखित व्यक्ति सार्वजनिक कार्यक्रममा अङ्गदान गरेका व्यक्ति हुन् । हल्ला नगरी अस्पतालमा गएर सुटुक्क दान गर्नेको संख्या अझ धेरै छ । भक्तपुरमा रहेको शहीद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्रमा अहिलेसम्म २ हजार ८ सय हाराहारीले मरणपरान्त अङ्गदान गर्ने घोषणा गरिसकेको अस्पतालले जनाएको छ ।
अस्पतालका सूचना अधिकारी हरीहर पोख्रेलले मर्नुअघि अङ्गदान गर्नुपर्छ भन्ने विषयमा मानव चेतना बढ्दैै जाँदा अङ्गदानको घोषणा गर्ने संख्या बढेको बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘अस्पतालको विभिन्न प्रयासपछि व्यक्तिमा धारणा परिवर्तन आएको छ । अस्पतालमा आउने सेवाग्राहीदेखि विभिन्न ठाउँमा मरेपछि खेर जाने अंगले अन्य धेरै व्यक्तिलाई नयाँ जीवन दिन्छ भन्नेबारे कार्यक्रम गरेपछि घोषणा गर्ने क्रम बढेको छ ।’
अहिले पत्रकार, राजनीतिज्ञ, समाजसेवी सबैले मरणपछि आफ्नो अङ्ग दान गर्ने भन्दै घोषणा गर्नेक्रम बढेको उनी बताउँछन् । ‘कोही यो विषयमा आफै जानकार हुनुहुन्छ, कतिपयलाई हामीले नै बुझाएका छौं,’ उनी भन्छन्, ‘कतिपय अस्पतालमा आएर आफै आफ्नो रुचि देखाउँछन्, कतिपयले फोन गर्नुहुन्छ, अहिले हामीले एउटा फाराम बनाएर वेबसाइटमा पनि राखेका छौं । इच्छुक व्यक्तिले त्यो फाराम भरेर पठाउनुहुन्छ ।’
मस्तिष्क मृत्युको अवस्था उस्तै
जीवित व्यक्तिले अङ्ग दान गर्नेक्रम बढे पनि मस्तिष्क मृत्यु भएकाहरूबाट पाइने अङ्ग भने अझै पाउन मुस्किल परेको छ । दिनहुँ धेरै व्यक्तिको मष्तिष्क मृत्यु हुँदा पनि अङ्ग दिन आफन्तहरू नै तयार हुँदैनन् । सयौं व्यक्तिको मस्तिष्क मृत्यु हुँदा पनि उनीहरूको परिवारले नै अङ्ग दिन नमान्दा समस्या भएको चिकित्सकहरू बताउँछन् ।
अहिले अङ्ग आवश्यक पर्ने बिरामी मध्ये करिब १० प्रतिशतले मात्र अङ्ग पाउने सकेका छन् । ९० प्रतिशत बिरामी अझै अंगको पर्खाइमा छटपटाइ रहेका छन् । कयौँ व्यक्तिले दिनहुँ अङ्ग नपाएर ज्यान गुमाउनु परिरहेको यो अवस्थामा तत्काल जीवित व्यक्तिले अङ्ग दानको घोषणा गर्नुभन्दा तत्काल मष्तिष्क मृत्यु भइसकेका व्यक्तिको अङ्ग दानमा सचेतना फैलाउनु निकै आवश्यक भएको विज्ञहरू बताउँछन् ।
नेपालमा अहिले मृर्गौला रोग लागेका देशभरका ८ हजार बढी बिरामी अंगदाताको पर्खाइमा छन् । तर, उनीहरूले अङ्ग पाउन सकेका छैनन् । अङ्ग नपाउँदा बिरामीहरू हप्तैपिच्छे डायलासिस गराउन बाध्य भएका छन् । महिनामा तीन/चार पटक हुने डायलासिसमा खर्च पनि धेरै हुने चिकित्सकहरू बताउँछन् ।
अङ्ग पनि बुढो हुँदै जान्छ
मान्छेको मृत्यु अनिश्चत हुन्छ । सबै मान्छे बुढो भएर अर्थात् ९० वर्ष वा सय वर्षको उमेरमै मृत्यु हुन्छ भन्ने हुँदैन । अनिश्चत मृत्यु हुँदा जीवित व्यक्तिले अङ्गदान घोषणा गर्दा उसको अङ्ग जतिबेला पनि काम लाग्न सक्छ । तर, उमेर बढ्दै जाँदा मान्छेको अङ्ग पनि बुढो हुँदै जान्छ । कतिपय अङ्ग दान गरिसकेका व्यक्ति ६० वर्ष कटिसकेका पनि छन् ।
उदाहरणको लागि माओवादी अध्यक्ष प्रचण्डकै कुरा गर्ने हो भने अब उनको अङ्ग दानको रुपमा उपयुक्त हुँदैन । किनकि उनको उमेर ७१ भइसकेको छ । उनीमात्र होइनन् ६० वर्ष कटिसकेका अङ्ग दान गर्ने घोषणा गरिसकेका व्यक्तिको अङ्ग प्रायः दान गर्न मिल्दैन ।
नेफ्रोलोजिष्ट डा. सुरेश महर्जन मानिसको उमेरसँगै अङ्ग पनि बुढो हुने भएकाले ८०/९० वर्ष पुगिसकेका व्यक्तिको अङ्ग प्रायः काम नलाग्ने बताउँछन् । ‘८०/९० वर्षको उमेरमा केही समस्या छैन भन्दा पनि मृगौलामा अलि समस्या भइहाल्छ । त्यो उमेरका व्यक्तिको अङ्ग खासै काम लाग्दैन,’ उनी भन्छन, ‘अङ्ग प्रत्यारोपण गरिसक्दा हामी कम्तीमा १०÷१२ वर्ष केही नहोस् भन्ने हिसाबले प्रत्यारोपण गरिन्छ । ६० वर्ष ननाघेको व्यक्तिको अङ्ग प्रत्यारोपणका लागि राम्रो मानिन्छ ।’
७०÷८० वर्ष नाघेका व्यक्तिको मृर्गौला लिँदा ६ महिना वा १ वर्षसम्ममात्र टिक्छ त्यो फेरि खराब भइहाल्छ, यस्तो बुढो अङ्ग लिएर दान गर्नुभन्दा प्रत्यारोपण नगरेकै बेश हुन्छ, उनले भने ।
मष्तिष्क मृत्यु कार्यक्रम अलपत्र
नेपालमा जीवित व्यक्तिबाट अङ्गदान गर्न निकै झञ्जटिलो व्यवस्था थियो । मानव अङ्ग प्रत्यारोपण ऐन २०५५ ले सुरुमा जीवित व्यक्तिबाट मृगाैला लामात्र दान गर्न सकिने व्यवस्था गरेको थियो । परिवार भित्रको कुनै व्यक्ति बिरामी पर्दा परिवार भित्रैको व्यक्तिलेमात्र अङ्ग दिन पाउने प्रावधान थियो । बिस्तारै कानुन फराकिलो भयो । मानव अङ्ग प्रत्यारोपण (पहिलो संसोधन) ऐन २०६५ केही हेरफेर गरियो । जसमा मष्तिष्क मृत्यु भएकाहरूबाट पनि अङ्ग लिन सकिने कुरा ऐनमा राखियो ।
मष्तिष्क मृत्यु भइसकेको बिरामी जसको मुटु चलेको भए पनि मष्तिष्क पूर्णरुपमा मृत छ भने त्यस्तो व्यक्तिबाट मुटु, फोक्सो कलेजो, आँखा, छाला लिन सकिने तर यो दक्ष चिकित्सकले मष्तिष्क मृत्यु भएको घोषणा गरिसकेको हुनुपर्ने नियम आयो । तर, कार्यान्वयन हुन सकेन । २०६८ सालमा सहिद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्त्यारोपण केन्द्र स्थापना भएपछि अङ्ग संकलन र प्रत्यारोपण प्रक्रिया व्यवहारिक रुपमा लागू गर्न थालियो । तर त्यो बेला पनि मष्तिष्क मृत्यु भएकाहरूबाट अङ्ग पाउन गाह्रो भयो ।
शरीरको कुनै अंगमा खराबी आएर कामै नलाग्ने बिरामीको संख्या बढेपछि कानुन फेरि फराकिलो बन्यो । सरकारले मानव शरीरको अङ्ग प्रत्यारोपण सम्बन्धी नियमावली २०७३ ल्याएर मष्तिष्क मृत्यु भएका व्यक्तिबाट अङ्ग लिन सक्ने प्रावधान ल्यायो । यसका लागि सचेतना फैलाउने जिम्मा पनि सहिद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्त्यारोपण केन्द्रलाई दिइयो ।
तर, नागरिक स्तरमा सचेतना फैलाउन नसक्दा अहिले पनि यो कार्यक्रम प्रभावकारी बन्न सकेको छैन । नेपालमा हरेक वर्ष दुई हजार भन्दा व्यक्तिको मृत्यु हुने गरेको तथ्यांक छ । उनीहरू मध्ये झण्डै आधाको मष्तिष्क मृत्यु हुन्छ भनिन्छ । मष्तिष्क मृत्यु व्यक्तिको अङ्ग पाउन निकै गाह्रो छ । कार्यक्रम सुरु भएको १० वर्षमा अहिलेसम्म ६ जना मान्छेबाट १२ वटा मिर्गौला र तीन वटा कलेजो मात्र प्रत्यारोपण भएको छ ।
जनचतेना बढाउन सकिएन
धेरै मान्छेलाई अहिले पनि मष्तिष्क मृत्यु भनेको के हो भन्ने नै थाहा छैन । थाहा भएकाहरूलाई पनि मृत्यु भएका व्यक्तिबाट अङ्ग दिँदा अर्को व्यक्तिको ज्यान जोगिन्छ भन्ने थाहा हुँदैन । विज्ञहरू चेतनाको अभावका कारण नै यो कार्यक्रम प्रभावकारी हुन नसकेको बताउँछन् । चिकित्सकका अनुसार नेपालमा सबैभन्दा धेरै अंगको पखाईमा मिर्गौलाका बिरामीहरू रहेका छन् ।
उनीहरूको डायलासिसमै धेरै खर्च भइरहेको छ । विर अस्पतालको न्युरो सर्जरी विभागका कन्सल्टेन्ट न्युरो सर्जन डा.शुसील मोहन भट्टराई मष्तिष्क मृत्यु भएकाहरूबाट अङ्ग पाउने कुरामा जनचेतनाको अभाव रहेको बताउँछन् । डा. भट्टराई हरेक गाउँ समाज टोलमा मानव अङ्ग दानको विषयमा चेतना फैलाउन आवश्यक रहेको बताउँछन् ।
सामाजिक चेतना अभावकै कारण यो कार्यक्रम अगाडि बढ्न नसकेको उनको भनाइ छ । नेफ्रोलोजिष्ट डा. सुरेस महर्जन नागरिकलाई मात्र नभई अङ्गदानको विषयमा धेरै जस्तो चिकित्सकलाई नै थााह नभएको दाबी गर्छन् । मस्तिष्क मृत्युपछि अङ्गदान गरेर अङ्ग प्रत्यारोपण गर्न मिल्छ भन्ने नेपालमा हुन्छ भन्ने कुरा धेरैलाई थाह छैन । उनी भन्छन्, ‘चिकित्सकमै चेतना कम छ, सामाजिक चेतना पनि कम छ, म कार्यरत अस्पतालमा सडक दुर्घटना भएका बिरामी धेरै आउनुहुन्छ, यसमा धेरैजनाको मृत्यु भइरहेको हुन्छ, हामीले यस्तो यस्तो गर्न सक्नुहुन्छ भन्दा आफन्त दिन तयार हुनुहुन्न ।’
स्वास्थ्यमन्त्री प्रदीप पौडेल पनि जनजनमा चेतनाको अभाव रहेको बताउँछन् । आफ्नो कार्यकाल एक वर्ष पुगेको अवसरमा पत्रकारले सोधेको प्रश्नमा उनले मान्छेको विश्वासलाई टुटाउन निकै गाह्रो भएको बताए । ‘धार्मिक विश्वास यति गहिरो हुँदो रहेछ कि हामीले सम्झाउँदा, बुझाउँदा पनि टुट्दैन, मरिसकेको व्यक्तिको अंग दिँदा अर्को जुनीमा असर पर्ने भ्रम जनजनमा छ, यो टुटाउन अझै मिहिनेत गर्नुपर्ने रहेछ,’ उनले भने ।
नेपाली समाजमा धेरै ठूलो विश्वास छ । यही सामाजमा हुर्केका जो कोही विश्वासबाट टाढा रहन सक्दैनन् । एउटा अङ्ग निकाल्यो भने अर्को जन्ममा आँखा नभएको, मृर्गौला नभएको व्यक्ति भएर जन्मन्छ भन्ने अन्ध विश्वासले पनि व्यक्ति यो विषयमा तयार हुन सक्दैन । मर्दा राम्रोसँग कित गाढ्नुपर्ने नभए जलाउनुपर्ने विश्वासमा हुर्केकालाई सम्झाउन गाह्रो हुन्छ । डा. महर्जन यो कुरा सबैमा चेतना पुर्याउन आवश्यक रहेको बताउँछन् ।
विदेशमा कोही बिरामीमा मृर्गौला फेल भएको थाहा भइसकेपछि सरकारले उसको अनलाइन रजिष्टर गर्छ । त्यही अनुसार उनीहरू पर्खन्छन् । पछि दान गर्छन् । तर, नेपालमा यस्तो छैन । अहिलेसम्म एक अस्पताललाई अधिकार दिएको छ भने यसका लागि छुट्टै जनशक्ति पनि राखेको छैन ।
छुट्टै जनशक्तिको आवश्यकता
मष्तिष्क मृत्यु कार्यक्रम चलाइरहेको शहीद धर्मभक्त अस्पतालले यो कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन सकेको छैन । अस्पताल भित्रको प्रत्यारोपण गर्ने कामदेखि कार्यक्रम प्रचारप्रसार एकै अस्पतालले गर्नुपर्दा समस्या भएको अस्पतालको भनाइ छ । यो कार्यक्रमका संयोजकका रुपमा काम गरिरहेकी चिकित्सक कल्पना श्रेष्ठले दिनभरी अस्पतालको काम गर्नुपर्छ । उनलाई संयोजक बनाइए पनि कार्यक्रमको लागि समय छुट्याउन गाह्रो हुन्छ ।
चिकित्सकहरू अब यो कार्यक्रम प्रभावकारी बनाउन सरकारले छुट्टै जनशक्ती बनाउनुपर्ने बताउँछन् । शहिद धर्मभक्त भन्दा अन्य अस्पताललाई पनि यो अधिकार दिनुपर्ने र सरकारले तलबको व्यवस्था गरेर यसमा छुट्ै जनशक्ती तयार नपारुञ्जेल अवस्था यस्तै रहने उनीहरूको भनाइ छ ।
‘कल्पना म्यामलाई संयोजक बनाइएको छ उहाँले आफ्नो काम छोडेर यो विषमा चेतना दिदै हिँड्ने कुरा भएन,’ डा. महर्जन भन्छन्, ‘न यसका लागि सरकारले कुनै सुविधा दिन्छ न केही, आफ्नो मनले एक्स्ट्रा समय दियो भने हुन्छ । यस्तै अवस्थाले सरकारको लक्ष्य अगाडि बढ्न निकै गाह्रो छ ।
मृगाैलाका रोगी बढी
नेपालमा अहिले सबैभन्दा अङ्ग आवश्यक भएका बिरामी मृर्गौला फेल भएकाहरू छन् । उनीहरू अङ्ग नपाउँदा डायलासिस गराउन बाध्य छन् । केएमसी अस्पताल सिनामंगलमा अहिले तीन सय भन्दा बढी मृर्गौलाका बिरामी डायलासिस गरिरहेका छन् । कोही नजिकैका आफन्त नातेदारबाट प्त्यारोपण गर्ने तयारीमा छन् भने दिनेमान्छे नभएर डायलासिस गर्नुपर्ने बाध्यतामा रहेका बिरामी पनि धेरै छन् ।
नेपालको हकमा सबैभन्दा बढी प्रत्यारोपणका लागि आवश्यक पर्ने अङ्ग कुन हो भन्ने एकिन तथ््यांक छैन । तर, विश्वका धेरै देशलाई आधार मान्ने हो भने सबैभन्दा बढी प्रत्यारोपण गर्नुपर्ने भनेको मृर्गौला हो । नेपालमा पनि मृगौर्ला नै सबैभन्दा धेरैमा पर्ने सक्ने अनुमान गरिन्छ । कलेजो, मुटु फोक्सो पनि उत्तिकै आवश्यक पर्छ ।
८ वटा अङ्ग झिक्न सकिन्छ
मष्तिष्क मृत्यु भएका एक व्यक्तिले अङ्ग दान गर्न सक्यो भने ८ जना बिरामीलाई बचाउन सकिन्छ, कलेजो, मुटु, फोक्सो, मृर्गौला, आँखा, छाला लगायतका ८ अङ्ग एउटा व्यक्तिबाट स्वस्थ व्यक्तिमा प्रत्यारोपण गर्न सकिन्छ । तर नेपालको हकमा मृर्गौला र कलेजो मात्र प्रत्यारोपण गर्न सम्भव छ ।
अन्य अंगको प्रत्यारोपण तत्काल सम्भव छैन । नेपालमा अन्य अङ्ग प्रत्यारोपण गर्न सक्ने जनशक्ती नहुँदा दुइटा अंगमात्र प्रत्यारोपण गरिन्छ । मुटु प्रत्यारोपणका लागि लाइसेन्स ल्याएका व्यक्ति भएपनि धेरै कुराको अभावले सञ्चालन गर्न सकेका छैन । उनी बिस्तारै सबै अङ्ग नेपालमै, नेपाली जनशक्तिलेनै प्रत्यारोपण गर्न सक्ने बताउँछन् ।
नेपालमा मृर्गौला प्म्रत्यारोपण २००८ देखि सुरु भएको थियो । अहिले प्रायः अस्पतालमा मृगौला प्रत्यारोपण गरिन्छ, कलेजोको प्रत्यारोपण पनि धेरै अस्पतालले गरिरहेका छन् । स्वास्थ्य क्षेत्रमा बिस्तारै नेपालले फड्को मार्दै गइरहेको अवस्थामा सबै अङ्ग नेपालमै प्रत्यारोपण हुने सम्भनावना छिट्टै आउने आसामा कतिपय चिकित्सकहरू छन् ।
