काठमाडौं । नेपालमा तिहारको अवसरमा पटका पड्काउने चलन छ । नेपालमा मात्रै नभएर पटका पड्काउने चलन भारतसहित विश्वमा विभिन्न मुलुकमा पनि छ ।
तिहारको अवसरमा मात्रै नभएर विभिन्न उत्सव, समारोहमा पनि पटका पड्काइन्छ । संयुक्त राज्य अमेरिकामा जुलाई ४ मा स्वतन्त्रता दिवसको अवसरमा पटका पड्काएर प्रदर्शन गरिन्छ । क्यानडाले जुलाई १ मा क्यानडा दिवसको अवसरमा पटका पड्काएर मनाउने गरिन्छ ।
चीन र धेरै एसियाली देशहरूमा पनि नयाँ वर्षको समयमा विशेष कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छ र लाखौं पटकाहरू पड्काइन्छ । मेक्सिकोमा पनि क्रिसमसको अवसरमा पटका पड्काएर मनाइन्छ ।
पटाका पड्काउने परम्परा चीनको हो । ईसापूर्व दोस्रो शताब्दीमा चीनका मानिसहरूले बाँसका टुक्राहरूलाई आगोमा हाल्ने गर्थे भन्ने विश्वास गरिन्छ । जब बाँसभित्रको हावा गर्मीका कारणले फैलियो, यो ठूलो आवाजले विस्फोट हुने गर्थ्यो । मानिसहरूले विश्वास गर्थे कि यो ठूलो आवाजले दुष्ट आत्माहरूलाई भगाउँछ ।
धेरै सय वर्षपछि चिनियाँ रसायनशास्त्रीहरूले गल्तीले बारुद पत्ता लगाए । जब यो बारुद बाँस वा कागजको ट्युबमा भरियो, यसले पहिलो पटक विस्फोट र प्रकाश उत्पादन गर्यो । यसले संसारमा आतिशबाजीको सुरुआत गर्यो ।
विस्तारै यो कला चीनबाट युरोपमा फैलियो । समयसँगै नयाँ प्रविधि थपिए र पटाकाहरू अझ रंगीन, उच्च पहुँचयोग्य र ठूलो स्वरमा बने । अब पटाकाहरू मनोरञ्जनको माध्यम मात्र नभएर चाडपर्व, विवाह र उत्सवहरुको अभिन्न अंग बनेका छन् । यसबाहेक हरियो पटाकाहरूको पनि विकास भइरहेका छन् । जसले वातावरणीय र स्वास्थ्यमैत्री सुरक्षा दुवै सुनिश्चित गर्दछ ।
पटका पड्काउँदा फरक–फरक रंगहरू निस्कन्छन् । पटाकाहरूमा केही रसायनहरू हुन्छन् । जब पटाकाहरू जल्छन्, यी रसायनहरू तातो हुन्छन् र विभिन्न रंगहरूको प्रकाश निस्किन्छ ।
प्रारम्भिक दिनमा पटाकाहरू रंगहीन थिए । बारूद जलाइँदा यसले सुन्तला रंगको प्रकाश मात्रै निस्कन्थ्यो । जसले अँध्यारोलाई उज्यालो बनाउँथ्यो ।
१९ औं शताब्दीमा युरोपेली वैज्ञानिकहरूले पटाकाहरूमा विभिन्न धातु–आधारित यौगिकहरू थपेर रंगीन प्रकाश उत्पादन गर्न सकिने कुरा पत्ता लगाए । उदाहरणका लागि रातो प्रकाश स्ट्रोनटियम, हरियो बेरियम र सेतो प्रकाश टाइटेनियम, जिरकोनियम र म्याग्नेसियम मिसाएर उत्पादन गरिन्छ ।
नीलो रंग सिर्जना गर्न सबैभन्दा गाह्रो मानिन्छ । नीलो रंग तामाबाट बनेको हुन्छ, तर यदि तापक्रम धेरै बढ्यो भने रंग गायब हुन्छ र यदि यो कम रह्यो भने रंग बन्दैन ।
