यो आलेख तयार हुँदा (२०२० जुन) कोभिड १९ रोगले विश्वभर प्रभाव पारिरहेको छ । २०१९ डिसेम्बर ३१ मा चीनको वुहान सहरमा कोरोना समूहको नयाँ भाइरस पहिचान भयो । त्यसलाई विश्व स्वास्थ्य संगठनले सार्स कोभ टु र त्यसको संक्रमणबाट लाग्ने रोगलाई कोभिड १९ नामाकरण गर्यो । विश्व स्वास्थ्य संगठनले मार्च ११ मा यो रोगलाई विश्व महामारी (पेण्डामिक) घोषणा गर्यो । यो महामारीले विश्व प्रणालीमा व्यापक बदलाव ल्याउने अनुमानहरु भइरहेका छन् । ती अनुमानको विश्वासिला आधार नभएको यहाँ चर्चा गरिएको छ ।

ठूला महामारी, युद्ध, प्राकृतिक प्रकोप जस्ता विपत्तिले भावी विश्व प्रणालीलाई असर त गर्छन् नै । कति र कस्तो असर गर्छ भन्ने कुरा त्यस्ता विपत्तिले गर्ने क्षतिको आधारमा मात्र अनुमान गर्न सकिन्छ । कोभिड फैलिन सुरु भएको ६ महिना पुग्दासम्म क्षतिको सही अनुमान गर्न सकिने गरी रोगबारे पत्ता लागेको छैन ।

एक संक्रमित व्यक्तिबाट उसको संक्रमण अवधिमा औसत कति जनालाई संक्रमण सर्छ भन्ने एकीन छैन । २ जनादेखि ५ जनाको बीचमा रहेको कोरा अनुमान छ । संक्रमण कसरी सर्छ भन्ने पनि निश्चित छैन । कोभिडको मृत्युदर पनि एकीन छैन । चीनले सार्वजनिक गरेको तथ्यांकअनुसार संक्रमितमध्ये ५.६ प्रतिशतको मृत्यु भएको छ । त्यहाँ ८३ हजार संक्रमितमा ४ हजार ६ सयको मृत्यु भएको छ । एउटा देशको मात्र तथ्यांकको आधारमा समग्र मृत्युदर मान्दा यथार्थपरक नहुन सक्छ । त्यस्तै, जुनसुकै रोगका कारण मानिसको मृत्यु भए पनि उसलाई कोभिड समेत छ भने कोभिडको मृत्युमा गणना गर्ने गरिएको छ । कोभिड नभएको भए ती बिरामीको मृत्यु हुन्थ्यो या हुँदैन थियो भन्ने थाहा छैन ।

ग्लोबल अर्डरमा अमेरिका, रुस र चीन

लेखक

विश्व महाशक्तिको स्पष्ट प्राज्ञिक कुनै परिभाषा छैन । जुन देशको सैनिक शक्ति, आर्थिक शक्ति, सांस्कृतिक प्रभाव र राजनीतिक प्रभाव सबैभन्दा बढी देशमा फैलिएको छ, त्यसैलाई विश्व महाशक्तिको रुपमा बुझ्ने गरिएको छ । संस्कृतितर्फ अमेरिकाको भाषा, सिनेमाहरु र जीवनशैलीको प्रभाव विश्वमा छ । अमेरिकी सैनिकको उपस्थिति देशबाहिर ७० वटा मुलुक (टेरेटोरीसमेत) मा छ । अन्य देशका सेनासँग अमेरिकाको संयुक्त सैन्य गठबन्धन रहेको छ । विश्वको पहिलो अर्थतन्त्र अमेरिका हो ।

सन् १९९१ मा सोभियत संघ विभाजित भएपछि विश्व एक धुर्बीय भएको हो । त्यसपछि विश्वको महाशक्ति अमेरिका बनेको हो । विश्वमा पहिलो क्रम (फस्ट अर्डर) मा अमेरिका रहेको मानिन्छ । सन् २००१ बाट चीन अमेरिकाको चुनौतीको रुपमा आइरहेको छ । पछिल्लो २० वर्षमा चीनले तीव्रतर आर्थिक विकास गरिरहेको छ ।

चीनले कोभिडलाई अस्थायी नियन्त्रणमा राखी विभिन्न वस्तुहरुको निर्यात बढाइरहेको छ । अमेरिकामा भने संक्रमण फैलिरहेको छ । तसर्थ यो महामारीपछि अमेरिकाको बर्चस्व खस्केर चीन विश्वको महाशक्ति बन्नेछ भन्ने हलुका अनुमान कतिपयले गरेका छन् । कोभिडले चीनलाई थप केही क्षति पुर्याउँदैन र अमेरिकालाई एकदमै बढी क्षति पुर्याउँछ भन्ने निष्कर्षमा अहिल्यै पुग्न सकिंदैन । कोभिडको समयमा पनि अमेरिकाको गतिभन्दा चीनको गति अघि बढ्नु पुरानै निरन्तरता हो ।

चीनले सार्वजनिक गरेको तथ्यांकअनुसार संक्रमितमध्ये ५.६ प्रतिशतको मृत्यु भएको छ ।  एउटा देशको मात्र तथ्यांकको आधारमा समग्र मृत्युदर मान्दा यथार्थपरक नहुन सक्छ । त्यस्तै, जुनसुकै रोगका कारण मानिसको मृत्यु भए पनि उसलाई कोभिड समेत छ भने कोभिडको मृत्युमा गणना गर्ने गरिएको छ । कोभिड नभएको भए ती बिरामीको मृत्यु हुन्थ्यो या हुँदैन थियो भन्ने थाहा छैन ।

अमेरिकी रक्षा बजेटको तुलनामा चीनको तीन गुणा कम रहेको छ । अमेरिकाको रक्षा बजेट ७३२ अर्ब डलर छ भने चीनको २६१ अर्ब डलर छ । सन् २०१८मा अमेरिकाको कूल ग्राहस्थ उत्पादन २०.५४ ट्रिलियन डलर छ भने चीनको १३.६१ ट्रिलियन डलर छ । चीन र अमेरिकाबीच ग्याप (दूरी) धेरै रहेको कारण अमेरिका यथाअवस्था वा केही खस्कदो अवस्था र चीन तीव्र वृद्धिको अवस्थामा रहे पनि चीनले जित्न धेरै वर्ष लाग्ने देखिन्छ ।

चीनले कन्जुमर आइटम, होम एपलाइन्सेस, फेन्सी, बच्चाका खेलौना आदिको व्यापारमा सफलता पाएको छ । उच्च प्रविधियुक्त सामानहरु, हातहतियार, उपकरण, मेशिनरी जस्ता महत्वपूर्ण सामानको पेटेन्ट राइट र उत्पादनमा अमेरिका धेरै अगाडि छ । औषधी विज्ञानदेखि अन्तरिक्ष विज्ञानसम्म अमेरिकाको रिसर्च र आविस्कार चीनको तुलनामा कयौं गुणा अगाडि छ । ज्ञानको क्षेत्रमा चीन धेरै पछि छ ।

वास्तवमा वल्र्ड अर्डरमा अहिले पनि चीन दोस्रो स्थानमा छैन । दोस्रो स्थानमा रुस छ । अमेरिकाको स्थान चीनले लिन्छ भन्ने अनुमान हुन्छ तर रुसबारे चर्चा नै हुँदैन । चीन धेरै पछाडि रहेको र अहिले तीव्र रफ्तारमा दौडिएको कारण मानिसहरुको ध्यान त्यतातिर मात्र गएको हो । चीनले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमार्फत आर्थिक शक्ति हासिल गर्ने र बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई) मार्फत कुटनीतिक सम्बन्ध विस्तार गर्ने रणनीति लिएको छ । चीन र रुस राजनीतिक रुपमा मित्र शक्ति रहेको कारण विश्व राजनीतिमा आपसमा प्रतिस्पर्धा गरेको पाइदैन ।

सैन्य शक्ति, प्रविधिको आविस्कार र प्रयोग, अन्तरिक्ष खोज आदि विषयमा चीनभन्दा रुस धेरै अगाडि छ । रुस यसअघि विश्व शक्ति बनिसकेको राष्ट्र हो । रुसका राष्ट्रपति भ्यादिमिर पुटिन विश्वका शक्तिशाली नेताको रुपमा गणना हुँदै आएका छन् । रुस देश आफैंमा शक्तिशाली र नेता पनि एउटा शक्तिकै रुपमा रहेका छन् । हालै पुटिनले संविधान संशोधन गरेर आफू आजीवन देशको नेतृत्वमा रहने कानुनी व्यवस्था बनाएका छन् । पुटिनले रुसको पुराना विरासत फर्काउने सोच त बनाएका छैनन् ? रुससँग सबै क्षेत्रमा पुरानै शक्ति विद्यमान छ । ऊ त्यसमा टेकेर आक्रामक बन्न चाह्यो भने चाँडै अगाडि आउन सक्छ ।

चीनका राष्ट्रपति सि जिङ पिङले पनि आजीवन देशको नेतृत्व गर्न पाउने गरी संवैधानिक व्यवस्था गराएका छन् । उनी पनि उच्च व्यक्तित्व सहितका नेतामा गनिन्छन् । उतातिर अमेरिकाका राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प आफैंमा महत्वपूर्ण नेता होइनन् । अमेरिका देश मात्र शक्तिशाली छ । अमेरिका लोकतान्त्रिक मुलुक भएका कारण एक व्यक्तिले लामो समय शासन गरेर उसको प्रभाव विश्व राजनीतिमा पार्ने सम्भावना कम हुन्छ । यस अर्थमा रुस र चीनलाई शक्ति बढाउन अनुकूलता पर्दछ ।

यसअघि विश्व शक्तिमा रहेका बेलायत र जर्मनी अहिले दौडमा देखिंदैनन् । विश्व परिवेशमा बेलायत अमेरिकाको समर्थकको रुपमा रहेको छ । रुस र चीनभन्दा बढी बेलायत र अमेरिका एकाकार देखिन्छन् । जर्मनी भने अर्को मुलुकलाई आफ्नो साख सुम्पेर बसेको वा आक्रामक दुवै अवस्थामा छैन । तथापि जर्मनी पनि दौडमा निस्क्यो भने धेरैलाई चुनौती सिर्जना गर्न सक्छ । यूरोपमा अर्को शक्तिको रुपमा फ्रान्स रहेको छ । परम्परागत शक्ति फ्रान्स पनि कुनै बेला उठ्न सक्छ । फ्रेन्चहरुको राष्ट्रवाद र आफूहरुलाई उच्च मानव शभ्यता प्रतीक मान्ने उनीहरुको अहमताबीच कुनै महत्वांक्षी नेता जन्मिन सक्छ ।

चीनले आफ्नाे भाषा र संस्कृतिको प्रभाव विश्वमा फैलाउने प्रयत्न गरिरहेको छ । चाइना रेडियो इन्टरनेसनलले कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने भाषाको संख्या ६५ पुर्याइसकेको छ । वैदेशिक भ्रमण गर्नेमा पनि चिनियाँहरु आक्रामक देखिन्छन् । चिनियाँ भाषा सिक्ने र सिकाउने क्रम विश्वमा बढ्दो नै छ । तथापि अंग्रेजीको आवश्यकता र मोहलाई यसले कम भने गराउन सकेको छैन ।

कोभिडको कारण विश्वभर सरकारहरुको राजस्व खुम्चिने तर स्वास्थ्य सेवा र सामाजिक सुरक्षाको खर्च बढ्ने हुँदा कतिपय देशहरु ऋणमा डुब्न सक्छन् । यूरोपका केही देशमा ऋणले समस्या ल्याउन सक्छ । यदि देशहरु ऋण चुक्ता गर्न नसक्ने वा ऋण चुक्ता गर्न पुनः ऋण लिनुपर्ने (डेप्थ ट्रयाप) मा परे भने साहु मुलुकको अबाञ्छित प्रभावमा पर्न सक्छन् । तर पहिलो नम्बरको देश ५ औं नम्बरमा झर्ने र १० औं नम्बरको ५ मा उक्लने जस्तो गरी मुलुकहरुको दर्जा क्रम भत्कने सम्भावना देखिंदैन ।

कोभिडको कारण विश्वभर सरकारहरुको राजस्व खुम्चिने तर स्वास्थ्य सेवा र सामाजिक सुरक्षाको खर्च बढ्ने हुँदा कतिपय देशहरु ऋणमा डुब्न सक्छन् । यूरोपका केही देशमा ऋणले समस्या ल्याउन सक्छ । यदि देशहरु ऋण चुक्ता गर्न नसक्ने वा ऋण चुक्ता गर्न पुनः ऋण लिनुपर्ने (डेप्थ ट्रयाप) मा परे भने साहु मुलुकको अबाञ्छित प्रभावमा पर्न सक्छन् । तर पहिलो नम्बरको देश ५ औं नम्बरमा झर्ने र १० औं नम्बरको ५ मा उक्लने जस्तो गरी मुलुकहरुको दर्जा क्रम भत्कने सम्भावना देखिंदैन । चीन विश्व शक्ति हुने होडमा छ र भविष्यमा हुन पनि सक्छ तर कोभिडकै कारण विश्व शक्ति हुने कुनै आधार देखिन्न ।

राजनीतिक व्यवस्था
चीनमा स्वास्थ्य सेवा सरकारी स्वामित्व छ । त्यहाँ नागरिक अधिकार सहजै दमन गर्न सकिने व्यवस्था छ । यसै कारण त्यहाँ कोभिड सहजै नियन्त्रणमा आयो भन्ने कतिपयको बुझाइ छ । स्पेनमा सरकारले निजी अस्पताल राष्ट्रियकरण गर्यो । यी लगायतका आधारमा सरकारी नियन्त्रण भएकै व्यवस्था उपयुक्त हो भन्ने पुष्टि भएको कतिपयको बुझाइ छ । त्यसको आधारमा अबको विश्वमा उदारवादी पुँजीवाद अन्त्य हुन्छ भन्ने अनुमान भएका छन् ।

जुन शासन व्यवस्था भएका मुलुकले कोभिडलाई सफलतापूर्वक व्यवस्थापन गर्न सक्छन्, त्यो शासन व्यवस्था बाँकी मुलुकले पनि अनुशरण गर्ने अनुमान गरिएका छन् । स्वास्थ्य र शिक्षा उदारवादी पुँजीवादी व्यवस्थामा पनि राज्यकै दायित्वभित्र राखिएको छ । यसका लागि शासन प्रणालीमा फेरबदलको आवश्यकता नै छैन । नेपाललगायत कतिपय देशमा सरकारी अव्यवस्था र कुशासनको कारण स्वास्थ्य सेवा अप्रभावकारी भएका छन् । यस घटनालाई देशमा निजी अस्पताल रहेका कारण स्वास्थ्य सेवा राम्रो भएन भन्ने निष्कर्षमा पुग्नु सही हुँदैन ।

कोभिड र त्यसको व्यवस्थापनको क्रममा हुने गल्ती कमजोरीका कारण बढ्ने गरिबी, बेरोजगारी, अभाव, मानसिक समस्या आदि विविध कारणले सामाजिक स्वरुपमा बदलाव आउन सक्छ । त्यसको कारण देश विशेषको शासन प्रणालीलाई असर पार्न सक्छ । त्यस्तै, सत्ता समीकरण र नेतृत्वमा फेरबदल हुन सक्छ । तर धेरै मुलुकले सही व्यवस्थापन गर्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । विश्वभर एउटै विधिमात्रै सही हुन्छ भन्न सकिंदैन । चीन, अमेरिका, जापान, दक्षिण कोरिया सबै देशका विधि ठीक हुन सक्छन् ।

जीवनशैली
यो भाइरसले स्वरुप परिवर्तन गरेन वा गरे पनि नयाँ स्वरुपले खासै क्षति गरेन भने यसले मानिसको जीवनशैलीमा असर गर्ने छैन । यो रोगको वास्तविक मृत्युदर नै अहिले अनुमान गरिएभन्दा कम रहेछ भने जीवनशैली सामान्य हुनेछ । हरेक सिजनमा भाइरसले रुप फेरेर आउने र क्षति पनि बढी नै गर्ने भयो भने मात्र विश्वका मानिसको जीवनशैलीमा परिवर्तन आउने छ ।

यदि यस्तो अवस्था आउँछ भने अहिलेजस्तो मास्क, सेनिटाइजर, सामाजिक दूरी, साबुन पानी, उच्च सरसफाइ, अनलाइन सेवाको प्रवर्द्धन हाम्रो जीवनशैली बन्ने छ । भीडभाडमै रमाउनुपर्ने पार्टी डान्स, पौडी, पिकनिक जस्ता अनेकै हाम्रा गतिविधिको रुप पनि फेर्नुपर्नेछ । सिनेमा हल र स्कूलहरुको भौतिक संरचना फेरबदल हुनेछ । तथापि भाइरससँग सहज रुपले जीउन सक्ने कुनै विधि आविश्कार भएर जीवनशैली पुरानै लयमा फर्कन सक्ने सम्भावना पनि देखिन्छ ।

आर्थिक प्रभाव
चिनियाँ कम्पनीहरु विश्वभरका कम्पनीमा सेयर लगानी र ठेक्का पट्टाको काम गर्न कोभिडभन्दा पहिलेदेखि नै आक्रामक छन् । कोभिडका कारण मूल्य घटेका यूरोपेली कम्पनीका सेयरहरु चिनियाँ कम्पनीले किनेका छन् । भारतीय कम्पनीमा पनि मूल्य घटेको बेला हिस्सेदारी बढाउन चिनियाँ कम्पनी अघि सरेका थिए । तर भारत सरकारले अनुमति बिना चीनले भारतीय कम्पनीको सेयर किन्न नपाउने कानुन जारी गर्यो । कोभिडको बेला चिनियाँ कम्पनीको हिस्सेदारी विस्तार भएको छ । यूरोपलगायतका ठूला कम्पनीमा ऋण लगानी गर्ने भने अमेरिकी बैंकहरु नै हुन् ।

कोभिडको प्रभावस्वरुप अहिले विश्वभर करोडौं मानिसले रोजगारी गुमाएका छन् । कयौं प्रकारका उद्योग व्यापार बन्द भएका छन् । यसले व्यक्ति र राष्ट्रहरुको अर्थतन्त्रमा प्रभाव पर्दछ । तर महामारीले युद्ध वा प्राकृतिक प्रकोपले जस्तो भौतिक संरचनाहरु समेत क्षति गर्दैन । त्यसैले यसबाट भएको आर्थिक क्षतिको भरण सहज र छिटो हुन्छ । रोगको कारण आर्थिक रुपले सक्रिय युवा शक्तिको खासै क्षति हुने देखिएको छैन । रोगले अस्वस्थ र वृद्धावृद्धालाई क्षति पु¥याएको छ । मानवीय दृष्टिकोणले यो क्षतिको उत्तिकै प्रभाव भए पनि आर्थिक दृष्टिकोणबाट प्रभाव पर्दैन ।

चिनियाँ कम्पनीहरु विश्वभरका कम्पनीमा सेयर लगानी र ठेक्का पट्टाको काम गर्न कोभिडभन्दा पहिलेदेखि नै आक्रामक छन् । कोभिडका कारण मूल्य घटेका यूरोपेली कम्पनीका सेयरहरु चिनियाँ कम्पनीले किनेका छन् । तर भारत सरकारले अनुमति बिना चीनले भारतीय कम्पनीको सेयर किन्न नपाउने कानुन जारी गर्यो । उता यूरोपलगायतका ठूला कम्पनीमा ऋण लगानी भने अमेरिकी बैंकहरुले नै गरेका छन्।

बेरोजगारी समस्या समाधान गर्न कुनै देशलाई बढी ऋणको बढी भार पर्न सक्छ । कहीं मुद्रा स्फीति र कहीं मूल्य ह्रासको समस्या आउन सक्छ । तर यसले विश्वभर नै उथलपुथल ल्याउने स्थिति देखिंदैन । समस्याहरु सरकारहरुले विवेकसम्मत ढंगले समाधान गरेर केही वर्षमा सामान्य अवस्थामा फर्काउन सक्छन् । आर्थिक समस्यासँग जुँध्न विश्व बैंक, अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष, एसियाली विकास बैंकलगायत बहुपक्षीय संगठनहरु रहेका छन् । वैदेशिक रोजगारीमा निर्भर देशहरुलाई ठूलै समस्या पर्ला भन्ने अनुमान छ । तर स्थिति सामान्य भएपछि वैदेशिक रोजगार पुनः सुचारु भइहाल्छ । यो दीगो समस्याका रुपमा रहँदैन ।

वातावरणीय प्रभाव
मानिसहरुले आफूले स्वाभाविक रुपले खानुपर्ने कुराभन्दा फरक कुरा खाने र गर्नुपर्नेभन्दा फरक काम गरेका छन् । मानिसले उपभोग नगरेका स्थानहरुमा प्राकृतिक रुपले पारिस्थितिक प्रणाली (इको सिस्टम) चलिरहेको थियो । त्यहाँ मानिसले जमिनको स्वरुप बदलेर उपभोग गर्ने, एउटा प्रजातिका रुख विरुवा नष्ट गरेर अर्को प्रजातिका रोप्ने, जीवजन्तुलाई बाधा पुर्याउने, मार्ने र खाने गरे । यसले गर्दा एक अर्का पारिस्थितिक प्रणालीलाई प्रतिकूल असर पर्न गयो ।

प्रकृतिमाथिको दोहोनको कारण समस्या आउँछ भन्ने मानव सभ्यतालाई पूर्व जानकारी भएकै कुरा हो । यो कार्य बढ्दो जनसंख्यालाई बचाउन र सुविधा दिनकै लागि भएको हो । त्यसैले अब मानिस प्राकृतिक जीवनशैलीमै फर्कने सम्भावना छैन । यो महामारीले थप प्रकृतिमैत्री हुन मानव सभ्यतालाई केही दबाब भने पर्नेछ ।

निचोड
कतिपयले कोभिड विश्व महामारी घोषणा गर्नुपर्ने स्तरको रोग नै होइन भन्ने दाबी पनि गरिरहेका छन् । यसले प्रत्यक्ष रुपमा के कति क्षति गर्छ र यसको व्यवस्थापनको गल्ती कमजोरीबाट समेत गरी कूल क्षति कति हुन जान्छ भन्ने अहिले एकिन भएको छैन । यसले विश्वप्रणाली र मानव जीवनशैलीमा के कस्तो परिवर्तन निम्ताउँछ भन्ने अनुमान गर्न सकिने बेला अझै भएको छैन । तथापि अहिलेसम्म जे जति तथ्य पत्ता लागेका छन्, त्यसका आधारमा यो महामारीले विश्व प्रणालीमा तात्विक फेरबदल ल्याउने सम्भावना देखिंदैन ।

(यो लेख अप्रतिस्प्रधीको रुपमा प्रकाशन गरिएको छ- सम्पादक)

सम्बन्धित शिषर्कहरु

व्यवसायिक अभ्यासमा धेरै परिवर्तन, सञ्चालन लागतमा २० प्रतिशत बचत

उदाउँदा १० लेखकः जो विकासन्युज स्वतन्त्र लेखन प्रतियोगितामा विजयी भए

मल्लले जिते एक लाखको स्वतन्त्र लेखन प्रतियोगिता

विपत्तीलाई जित्न खोजौ बिकल्प

सरकार ! लासमाथि राजनीति नगर्नू है

विश्व महामारीले खोलिदिएको अवसरको मूलबाटो