सेवा : शिक्षा

काठमाडौं । इम्बार्क अनम्याथले प्रिमियर इन्टरनेशनल आइबी कन्टिन्यूम स्कुलसँगको साझेदारीमा कात्तिक ६ गते (नोभेम्बर २१) एक नवीन सिकाइ–केन्द्रित गणित सत्र आयोजना गर्यो । कार्यक्रममा विद्यार्थीहरूले हाल चलिरहेको नेपाल प्रिमियर लिग (एनपिएल) सिजन २ बाट प्रेरित लाइभ मोक क्रिकेट ‘अक्शन’मा सहभागी हुँदै खेलकुदको रोमाञ्चलाई रणनीतिका साथ गणितीय सिकाइसँग जोड्ने अनुभव पाए । उक्त गतिविधिले विद्यार्थीहरूलाई गणितका अवधारणाहरू वास्तविक परिस्थितिमा कसरी प्रयोग हुन्छ भन्ने अनुभव गरायो । सत्रमा ६० विद्यार्थी, तीन शिक्षक तथा चितवन राइनोजका विशेष अतिथि बिपिन आचार्य सहभागी थिए । आचार्यले अनलाइनमार्फत खेलाडी छान्ने रणनीतिबारे आफ्नो पेशागत अनुभव सुनाए । विद्यार्थीहरूले सांख्यिकीय विश्लेषण, बजेट व्यवस्थापन, सम्भाव्यता र रणनीतिगत योजना प्रयोग गरी निर्धारित रकमभित्र सन्तुलित टिम निर्माण गर्ने अभ्यास गरे । इम्बार्क अनम्याथका सह–संस्थापक दिवेश बठीजाले भने, 'हरेक फ्रेन्चाइज टिमका लागि खेलाडीको सही संख्या र सीपको राम्रो संयोजन मिलाउन गणित नै मुख्य आधार हो । गणित र रणनीतिक योजना बिना प्रभावकारी निर्णय लिन सकिँदैन । यही कुरा यो सत्रको मुख्य सन्देश हो ।' विद्यार्थीहरूले लाइभ अक्शनको दबाब र रोमाञ्चको बीचमा गणितका अवधारणाहरूमा सक्रिय रूपमा भाग लिए । एक विद्यार्थीले भने, 'हिसाबकिताब गरेर जोखिम कसरी लिनुपर्छ, कहाँ बुद्धिमानीपूर्वक लगानी गर्नुपर्छ र समूह तथा खेलाडीलाई प्रभावकारी रूपमा कसरी व्यवस्थापन गर्नुपर्छ भन्ने सिक्यौँ । यो साँच्चिकै स्मरणीय अनुभव भयो ।' प्रीमियर इन्टरनेशनल स्कुलले अनुभव र खोजीमूलक सिकाइलाई जोड दिंदै वास्तविक जीवनमा लागू हुने ज्ञान, आलोचनात्मक सोच र विषयगत सम्बन्धमा ध्यान केन्द्रित गर्छ । यसले विद्यार्थीहरूलाई गणितमा मात्र दक्ष नभई दैनिक जीवनका जटिल समस्याहरू समाधान गर्न आवश्यक आत्मविश्वास र सीप पनि विकास गराउँछ । साझेदारी, व्यावहारिक परियोजना र विश्वव्यापी सिकाइका अवसरहरू मार्फत प्रीमियरले विद्यार्थीहरूलाई विश्लेषणात्मक, सहकार्य गर्न सक्ने र भविष्यका चुनौतीका लागि निरन्तर तयार पारिरहेको छ । २०१२ मा स्थापना भएको अनम्याथले विद्यालयमा गणित सिकाइको अनुभवलाई नयाँ ढंगले परिभाषित गर्दै आएको छ ।

काठमाडौं । काठमाडौंको पुतलीसडकस्थित आईआईएमएस कलेज अब नयाँ रूप–रंग र सुविधासहित अत्याधुनिक भवनमा प्रवेश गरेको छ । जुन भवनको नाम ‘आइआइएमएस २.०’ राखिएको छ ।  नक्सालस्थित भगवती मन्दिर नजिकै साढे १० रोपनी जग्गामा २० करोडभन्दा बढी लगानीमा संरचना निर्माण गरिएको छ । सोही भवनको शुक्रबार एक कार्यक्रमका बीच उद्घाटन गरियो ।  नयाँ कलेजको उद्घाटन टेलर्स युनिभर्सिटी मलेसियाका उपकुलपति प्रोफेसर ब्यारी विनले गरेका थिए । कार्यक्रममा बोल्दै उनले आजको दिन अन्तराष्ट्रिय शिक्षामा एक महत्त्वपूर्ण माइलस्टोन स्थापित भएको दिन रहेको बताए ।  उनले भने, आईआईएमएससँगको सहकार्यले नेपालका भावी विश्व नागरिकलाई सशक्त बनाउने हाम्रो साझा प्रतिवद्धतालाई अझ मजबुत बनाएको छ ।’ विनले यो संरचना कलेजको पहिलो ठूलो सपना– आफ्नै क्याम्पस—साकार भएको क्षण भएको बताए ।  उनले टेलर्स युनिभर्सिटी र आइआइएमएस बीचको सहकार्यले अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षामा नयाँ माइलस्टोन स्थापित गरेको जानकारी दिए । ‘आईआईएमएससँगको सहकार्यले नेपालका भावी विश्व नागरिकलाई सशक्त बनाउने हाम्रो साझा प्रतिवद्धतालाई मजबुत बनाएको छ,’ उनले भने, ‘हामी भौगोलिक सीमाभन्दा माथि उठेर गुणस्तरीय शिक्षा उपलब्ध गराउन तयार छौं ।’ उपकुलपति प्रोफेसर ब्यारी विन र सवीन्द्र महर्जन आईआईएमसी ग्रुपका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत तथा कार्यकारी अध्यक्ष सवीन्द्र महर्जनले जग्गा लिजमै लिएर पनि आफ्नै भवन निर्माण गर्नुले पहिलो सपना पुरा भएको बताए । सवीन्द्र महर्जन उनी भन्छन्, ‘आईआईएमएस२.० केवल एउटा भवन होइन, यो नेपालको भविष्यप्रति गरिएको प्रतिवद्धता हो, हामी नेपालमै विश्वस्तरीय शैक्षिक वातावरण सिर्जना गर्दैछौं, जहाँ विद्यार्थीहरूले विदेश नै न जान विश्वस्तरीय शिक्षा प्राप्त गर्न सक्छन् ।’ पहिले साँघुरो भवनमा रहेको कलेज अब फराकिलो ठाउँमा रहेकाले विद्यार्थीलाई प्रोजेक्टमा छलफल गर्न सहज हुने अपेक्षा कलेजले गरेको छ ।  नयाँ भवन निर्माणसँगै नयाँ ठाउँमा सरेको कलेजले पहिलो सपना सफल रहेको प्रतिक्रिया दिएको छ । कस्तो छ संरचना ? १५ वर्षदेखि शैक्षिक  सेवा दिँदै आएको आईआईएमएसले नक्सालमा उद्घाटन गरेको भवनलाई आइआईएमएस २.० राखेको छ । विश्वविद्यालयको मान्यताअनुसार यो नाम राखिएको कलेजले जनाएको छ ।   कलेजमा इनोभेसन र एभरेष्ट दुईवटा ब्लक छन् ।  दुई भवनको २० वटा कक्षा कोठा गरी करिब ३० वटा कोठा छन् । सबै कोठा अत्याधुनिक छन् भने तीनवटा कम्प्युटर ल्याब, बीएचएमको लागि दुईवटा किचन र एउटा बेकरी छ । कलेजमा कम्प्युटर ल्याब प्रयोगशाला, आधुनिक पूर्वाधार विद्यार्थी केन्द्रित छन् । कलेजमा विद्यार्थीलाई पढाउन कोठामात्र बनाएको छैन, उनीहरू खेल्नको लागि सहज होस भनेर फराकिलो ठाउँ पनि राखिएको छ । त्यहाँ बास्केटबल, फुटसल पनि निर्माण गरिने योजना कलेजले बनाइएको छ । विद्यार्थीलाई आफ्नो प्रोजेक्टमा छलफल गर्नको लागि ओपन स्पेस छोडिएको छ ।  कलेजले हाल स्नातक तहको कार्यक्रममात्र सञ्चालन गरिरहेको छ । स्नातकोत्तरको कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने तयारी पनि कलेज लागेको छ ।  नेपाली विद्यार्थीलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको शिक्षा नेपालमै उपलब्ध गराउने उद्देश्यले कलेज सञ्चालनमा ल्याइएको हो । मलेसियाको शीर्षस्थानमा रहेको टेली युनिभर्सिटीसँग सहकार्य गर्दै काठमाडौंबाटै अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षा प्रदान गर्दै आएको छ । यो कलेजले अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त आईटी कोर्स, व्यवसाय, व्यवस्थापन कोर्ष र हस्पिटालिटीसम्बन्धी तालिम दिँदै आएको छ । स्कुल अफ बिजनेस एण्ड हस्पिटालिटी एकेडेमिक प्रमुख बृहतसिंह बोस्वा आईआईएमएसले आफ्नै भवन बनाएर बस्ने सपना धेरै पहिले देखेको अहिले आएर बल्ल पुरा भएको बताउँछन् ।  बृहतसिंह बोस्वा ‘विद्यार्थीलाई अन्तराष्ट्रिय विश्वविद्यालय कस्तो हुन्छ भनेर अनुभव दिने सपना हो । त्यही सपनाको पहिलो चरण आज सुरु भयो,’ बोस्वाले भने । कलेजमा  करिब १ हजार ७ सय विद्यार्थी अध्ययनरत छन् । 

काठमाडौं । शिक्षा, स्वास्थ्य, उद्यमशीलतालगायत हरेक क्षेत्रमा कृत्रिम बौद्धिकता (एआई) ले विश्वव्यापी रूपमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याइरहेको छ । भविश्यको मुख्य आधार एआईमै रहेको विश्लेषण गर्दै विश्वका अधिकांश शिक्षालयले यसलाई प्राथमिकता दिन थालेका छन् ।  नेपालका निजी कलेजहरूले पनि यही प्रवृत्ति पछ्याउँदै धमाधम एआई कोर्स सञ्चालन गरिरहेका छन् । तर, त्रिभुवन विश्वविद्यालय (टियू) अन्तर्गतका सरकारी क्याम्पस भने अझै सुस्त गतिमा छन् । उपत्यकाभित्र मात्रै सयौं विद्यार्थी अध्ययनरत क्याम्पसहरूमा एआई विषयलाई प्राथमिकतामा नराखिएको पाइएको छ । कतिपय सरकारी कलेजका विद्यार्थीलाई एआईसम्बन्धी सामान्य जानकारीसमेत उपलब्ध गराइँदैन । सामाजिक सञ्जाल वा अनौपचारिक माध्यमबाट विद्यार्थीले प्रविधिबारे बुझिरहे पनि कोर्सकै रूपमा एआई पठाउने अभ्यास सरकारी क्याम्पसमा अत्यन्त न्यून छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालय अन्तर्गतको पुल्चोक इन्जिनियरिङ क्याम्पसले एआई कोर्ष सुरु गरेपनि अन्य संकायमा भने यो कोर्ष प्राथमिकतामा छैन । विश्वविद्यालयले नै एआईलाई प्राथमिकता नदिँदा अन्य सरकारी क्याम्पसहरू पनि यो विषयलाई लिएर गम्भीर भएको देखिँदैन । काठमाडौंमा घण्टाघरमा रहेको त्रिचन्द्र क्याम्पस पूरानो क्याम्पस मध्येमा पर्छ । स्नातक र स्नातकोत्तर तहमा बर्सेनि सयौं विद्यार्थी अध्यापन गराउँदै आएकाले कलेजमा एआई जस्ता प्राविधिक विषयमा सिकाएको पाइँदैन ।  त्रिचन्द्र कलेजका संयोजक डा.दयानिधि छत्कुली पूर्वाधारदेखि सेवासुविधा नहुँदा कोर्सहरू सञ्चालन गर्न नसकेको बताउँछन् ।  ‘आफ्नो स्रोत केही छैन, आयस्रोत भनेको विद्यार्थीको शुल्कमात्रै हो, तलब पनि सरकारले टाउको गनेर पठाउँछ । एआई कोर्स सञ्चालनका लागि ल्याब, कम्प्युटरको सुविधा, भवन  हुनुपर्छ । हामीसँग केही पनि छैन । अब यस्तो अवस्थामा एआई कोर्स कसरी सम्भव हुन्छ ?,’ उनले भने । छत्कुलीका अनुसार कलेजसँग आफ्नो अन्य कुनै स्रोत छैन । विद्यार्थीको शुल्कबाट पार्टटाइम राखिएका शिक्षकहरूलाई पारिश्रमिक दिन पुग्दैन । त्यसमाथि विद्यार्थीको शुल्क पनि निकै कम छ । यहाँ बीएस्सी पढ्ने विद्यार्थीले प्रतिवर्ष ६ हजार शुल्कमात्रै तिरे पुग्छ । उनी भन्छन्, ‘शुल्क बढाउन पनि मिल्दैन, युनियनहरूले आन्दोलन गरिहाल्छन्, ल्याबमा उत्तिकै खर्च चाहिन्छ ।’  उनी अहिले एआई प्राविधिक विषयमा मात्र नभई अप्राविधिक विषयमा पनि निकै महत्वपूर्ण हुने बताउँछन् । मीनभवनमा रहेको कमर्स क्याम्पसले पनि एआईका कुनै कार्यक्रम सुरु नगरेको जानकारी दिएको छ । यस्ता कार्यक्रम सञ्चालनका लागि  टियूबाट कुनै निर्देशन नआएकाले यो विषयमा कुनै कार्यक्रम सञ्चालन गर्न नसकेको क्याम्पस प्रशासनले जनाएको छ ।  ‘हामीले कुनै पनि पाठ्यक्रम, कोर्स आफै सञ्चालन गर्न मिल्दैन, टियूले जेजे आदेश दिन्छ, हामीले त्यही गर्नुपर्छ । कलेजलेलाई बजेटदेखि हरेक कुरा टियुले नै व्यवस्थापन गर्ने भएकाले कार्यक्रम सुरु गर्न सकिएको छैन,’ प्रशासनका एक कर्मचारीले भने । ठमेलमा रहेको अमृत साइन्स कलेजमा पनि एआई विषय पढाइ हुँदैन । जबकि अमृत क्याम्पसमा पढाइ हुने भनेकै विज्ञान विषय हो । क्याम्पसका सहायक प्रमुख गोपाल न्यौपानेका अनुसार एआईको प्रयोग कसरी गर्ने भन्ने विषयमा बीएससीआईटीमा पढाइ हुन्छ तर कोर्सको रूपमै पढाउन सुरु गरिएको छैन ।  ‘अन्य कलेजजस्तै एआई भन्ने विषय छैन, तर एआई के हो भन्ने जानकारी दिने तरिकाले सामान्य जानकारी गराउने खालको मात्र विषय समावेश गरिएको छ, ’ उनी भन्छन्, ‘अन्य विश्वविद्यालय वा कलेजमा छुट्टै एआई विषय नै हुन्छ, विद्यार्थीले कुन विषय रोज्ने भन्नेमा कसैले एआई नै छनोट गर्छन् तर हामी कहाँ त्यस्तो छैन ।’ कोर्षकै रूपमा एआई सुरु त्रिभुवन विश्वविद्यालय अन्तर्गत रहेको इन्जिनियरिङ अध्ययन संस्थानले भने एआई कोर्स सुरु गरेको जनाएको छ । संस्थानका डीन डा. सुशील बज्राचार्यले मास्टर अफ कम्पुयटर इन्जिनियरिङ, ब्याचलर इन इलेक्ट्रोनिक्स कम्युनिकेसन विषय अन्तर्गत कोर्सको रूपमा पढाउँदै आइरहेको जानकारी दिए । ब्याचलर्स कम्प्युटर इन्जििनियरिङ, ब्याचलर इलेक्टो«निक्स एण्ड कम्युनिकेसन आईटीका विषयमा एआई कोर्सहरू राखिएको उनले बताए । अहिले निजी कलेजले भने कार्यक्रमको रूपमा ब्याचलर्समा कोर्स सुरु गरेका छन् । जसले विद्यार्थीको आकर्षण बढेको छ ।  उनी भन्छन्, ‘मास्टर्समा साइवर सेक्युरिटी कोर्समा पनि एआईको कोर्स छ । तर अलग्गै ब्याचलर्स इन एआई भन्ने कोर्ष भने छैन, हामीले नयाँ पाठ्यक्रममा राखेर एआइको विषय अध्यायन गराइरहेका छौं ।’  अहिले यो कोर्स संसोधनका लागि आफू लागिरहेको उनले बताए । इन्जिनियरिङ अध्ययन संस्थानल एआई कोर्ष सुरु गरेपनि त्रिविका अन्य कुनै पनि संस्थानले यो विषयलाई प्राथमकिता दिएका छैनन् । त्रिविको व्यवस्थापन संकायका प्राध्यापक भोजराज अर्याल कुनै पनि संकायले एआई कोर्सलाई अगाडि बढाउन नसकेको बताउँछन् ।  व्यवस्थापन संकायले बीआइएमको पाँचौं समेस्टरको पाठ्यक्रममा केही प्राविधिक विषय समावेश गरे पनि एआइ कोर्स नै सुरु नभएको उनी बताउँछन् ।  त्रिभुवन विश्वविद्यालयको करिकुलम डिपार्टमेन्टले भने नेपाली र अंग्रेजी बाहेकको कोर्सबाहेक सबै काम डिन कार्यालयबाटै हुने भएकाले एआईको विषयमा जानकारी नभएको जनाएको छ ।  ‘गर्नुपर्ने काम त यही विभागको हो । तर, अहिले हामीले नेपाली र अंग्रेजी विषयको मात्र काम गरिरहेका छौं । एआई कोर्स पाठ्यक्रममा समावेश भए÷नभएको विषयमा हामीलाई जानकारी छैन,’ पाठयक्रम विकासकेन्द्रका एक कर्मचारीले भने । ‘कोर्समै एआई समेट्न समय लाग्छ’ त्रिभुवन विश्वविद्यालयका उपकुलपति प्राध्यापक दीपक अर्याल कोर्स सञ्चालनका लागि नीति नै परिर्वतन गर्नुपर्ने भएकाले केही समय लाग्ने बताउँछन् । मौखिक आधारमा कोर्स परिवर्तन गर्न नसिकने हुँदा विश्वविद्यालय तयारीमा रहेको उनको भनाइ छ ।  उनी भन्छन्, ‘पाठ्यक्रममा कस्ता विषय समेट्ने, कुन विषय परिमार्जन गर्ने भन्ने विषयमा नीति बनाउनुपर्ने हुन्छ, नीति बनाउने भनेको त्रिवि सिनेटले हो । एआईमा जाने, एआई कोर्स डिजाइन गर्ने भन्ने नीति पास गर्ने तयारीमा छौं,’ उनले भने ।    ‘विश्वविद्यालय पुनःसंरचनामा र ओएनएम नयाँ गर्दैछौं, जुन सरंचनामा विश्वविद्यालय थियो अब त्यो ढंगल हुँदैन । नयाँ तरिकाले अगाडि बढ्नुपर्छ भन्ने महसुस भइसकेकाले त्यही अनुसारको काम पनि सुरु गरिसकेको छ,’ उनले थपे । अर्यालले अब प्रदेशका शैक्षिक गतिविधि प्रदेशमा टुंग्याउने गरी शैक्षिक छलफल अगाडि बढाइसकेको बताए ।  ‘अहिले हामी रिस्ट्रक्चर पनि प्रदेशमै होस् भन्ने छलफलमा छौं । भर्खरै टियू पोखरा च्याप्टरसँग छलफलमा थियौं, अब सबै प्रदेशमा प्रदाशिक हिसाबले जानुपर्छ भन्ने तरिकामा छौं । यसका लागि दौडधूपमा छौं त्यहीअनुसार कोर्ष डिजाइन गरिरहेका छौं,’ उनले भने । पहिले पुनःसंचनामा जाने, त्यही अनुसारको ओएनएम गर्ने यो गरिसकेपछि यता केन्द्रमा लोड पनि हुँदैन । अर्याल यसका लागि ढिलो भयो भन्दै आत्तिनुपर्ने अवस्था नरहेको बताउँछन् ।  ‘प्रविधिको विकाससँगै अहिले साना बच्चाहरूले एआई सिकिसकेको अवस्था छ, हामीले यो कार्यक्रम केही ढिलागरी सुरु गर्दैमा त्यति असर पर्ने देखिँदैन,’ उनी भन्छन्, ‘हामी पनि यो विषयमा लागिरहेका भएकाले अब हाम्रा विद्यार्थी पनि यो कोर्स चाँडै पढ्न पाउँछन् ।’ विज्ञहरु भन्छन् : ढिलो भयो  विज्ञहरू भने सरकारले सरकारी क्याम्पसमा एआई सिकाउन ढिलो भइसकेको बताउँछन् । एआई भनेको मानिसले सोच्ने, बुझ्ने निर्णय गर्ने काम कम्प्युटरले गर्न सक्ने बनाउने विज्ञान हो । अहिले यो विज्ञानले संसारमा तहल्का मच्याइरहेको बताउँदै शैक्षिक संस्थाले यस्ता कुरामा जोड दिनुपर्ने उनीहरूको भनाइ छ । पछिल्लो समय भविश्यका सबै रोजगारी एआईसँग जोडिने भएकाले पनि शैक्षिक संस्थाहरूले प्राविधिक विषयलाई जोड दिनुपर्ने अस्कल क्याम्पसका सहायक प्रमुख न्यौपाने बताउँछन् ।  उनी भन्छिन्, ‘यो अहिलेको आवश्यकता हो तर टियुले काम गर्न सकेको छैन, एआईमात्र नभई अन्य सबै पाठ्यक्रम नै परिवर्तन आवश्यक छ ।’ ‘कतिपय ५०, ३०, २० वर्ष अगाडिका पाठ्यक्रम टियुले पढाइरहेको छ । परिवर्तन गरेपनि सामान्यरूपमा केही कुराहरू मात्र परिवर्तन हुन्छ । कोर्स परिवर्तन गर्नुपर्छ भन्ने मनासयमा टियु पुगेको जस्तो देखिन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘भौतिक संरचना, समयमा नतिजा सावर्जनिक गर्ने, परीक्षा लिने जस्ता समयमै गर्नुपर्ने क्रियाकपालाप, पाठ्यक्रम परिवर्तन यी तीन कुरामा टियू लाग्नै पर्छ ।’  उनी राजनीतिले गिजोलिएको त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा परिवर्तन  आवश्यक रहेको बताउँछन् ।